34 dagen tot de deadline: hoe staat het nu met brexit?

Laten we bij het begin beginnen: waar staan we nu?

• Er ligt een akkoord dat nog niet is aangenomen - dat is nog de 'oude' deal van Theresa May. Daarin staat de omstreden backstop opgenomen, die moet voorkomen dat de open grens op het Ierse eiland verdwijnt.
• Dat akkoord krijgt premier Boris Johnson niet door het parlement. Hij heeft in korte tijd meerdere nederlagen geleden en heeft geen meerderheid meer in het parlement.
• Er is een wet aangenomen die Johnson verplicht om uitstel te vragen als er op 19 oktober geen deal is met de EU. Johnson heeft gezegd dat hij dat niet gaat doen.
• 17 en 18 oktober zijn cruciaal. Dan is er een EU-top die in het teken staat van brexit.
• Mocht er niets gebeuren, dan verlaat het Verenigd Koninkrijk op 31 oktober zonder deal de Europese Unie.

Er is eigenlijk maar een zekerheid: over niet al te lange tijd zullen er verkiezingen plaatsvinden in het Verenigd Koninkrijk. "Na drie jaar brexit-onderhandelingen is het lastig om voorspellingen te doen", zegt brexit-expert Rem Korteweg van Clingendael. "Maar we gaan sowieso richting verkiezingen. De vraag is welke route we volgen daarnaartoe."

Korteweg benadrukt dat er nu een aantal duidelijke scenario's zich aftekenen, maar dat de afgelopen jaren alle logische scenario's steeds veranderd zijn. "Wat er nu aan de hand is in het Verenigd Koninkrijk had niemand kunnen schrijven. Het is een collectieve politieke zenuwinzinking. Er komen krachten los en er worden politieke trucs uit de kast gehaald die we nog nooit hebben gezien."

Kijk ook: Wat voor brexit krijgen de financiële markten nu?

Optie 1: Deal met de Europese Unie over uittreding

Het zou kunnen dat de deal die Theresa May heeft opgemaakt alsnog aangenomen wordt. Dat zou dan inclusief de backstop zijn. "Die deal ligt al maanden op tafel en is niet populair, maar het is mogelijk dat in de laatste week parlementariërs toch overstag gaan", zegt Korteweg.

Dan moeten beide huizen van het Britse parlement akkoord gaan met de deal. Waarschijnlijk zou dat pas heel dicht op de deadline gerealiseerd worden. Om dat te regelen moet er mogelijk een korte, technische verlening komen, waar de EU ook akkoord mee zou moeten gaan. Het is onwaarschijnlijk dat dit scenario het wordt, denkt Korteweg.

Aanpassing deal -
Een aanpassing van de deal, waarbij de backstop wordt weggelaten is nog wel mogelijk. De EU heeft altijd gezegd open te staan voor andere oplossingen, maar er moet wel iets geregeld worden voor het Ierse eiland.

De grens tussen Noord-Ierland, deel van het Verenigd Koninkrijk, en de republiek Ierland moet open blijven. Dat is onderdeel van het vredesakkoord dat gesloten is. Het complete Ierse eiland zou in een douane-unie met de Europese Unie kunnen komen, waarna er een grens wordt gemaakt in de Ierse zee.

"Johnson beweegt al een beetje die kant op, maar niet voldoende volgens de EU", zegt Korteweg. Op cruciale punten, zoals douanechecks, is het voorstel van Johnson nog ontoereikend. Voor Theresa May - die politieke steun uit Noord-Ierland nodig had - was het een no-go om te praten over een grens in de Ierse zee. Dat zou immers de eenheid van het VK aantasten. Johnson staat daar iets soepeler in.

Optie 2: No Deal - Britten verlaten EU

Het kan zijn dat Johnson geen concessies wil doen en dat ook Theresa May's deal er niet door komt. Dan blijven we in de huidige impasse en gaan we richting een no-dealbrexit. En daar wordt het lastig. De hierboven genoemde wet verplicht Johnson dan om uitstel te vragen als er op 19 oktober geen akkoord is.

Het is dan de vraag of Johnson de wet gaat overtreden en geen uitstel aanvraagt. "Het is ook mogelijk dat hij zich aan de wet houdt, maar het gaat er hem vooral om dat hij duidelijk maakt dat het niet aan hem ligt. Zijn narratief is dat hij wordt klemgezet door de remainers in het parlement. Hij wil sowieso niet met te veel imagoschade het toneel verlaten", benadrukt Korteweg. 

Wat gebeurt er met Johnson? -
Johnson zou theoretisch gezien ook kunnen opstappen, maar wil niet als kortstzittende premier de geschiedenis in, zegt Korteweg. Het kan zijn dat hij wordt aangeklaagd als hij de wet niet volgt - maar dan moet er wel binnen 11 dagen uitsluitsel komen. Waarschijnlijk wordt er ook een motie van wantrouwen ingediend.

Om Johnson af te zetten moet iets meer dan de helft van het parlement voor die motie stemmen. De kans dat dat kan is gegroeid, omdat hij zijn meerderheid inmiddels kwijt is. 

Als dat gebeurt, heeft de regering twee weken de tijd om het vertrouwen van het parlement terug te krijgen of het parlement kan zelf zoeken naar een regering met een meerderheid. De oppositie is echter ook verdeeld, dus er is een kans dat dat niet lukt na twee weken. Dan zou Johnson premier blijven tot na de verkiezingen - en die kunnen gehouden worden na een brexit.

Boze EU-landen -
Een andere optie is dat Johnson niet met een overtuigend verhaal komt volgens de EU, en dat EU-landen gaan morren. Dat speelt nu al. "En men is niet blijer geworden", zegt Korteweg. "De EU probeert eensgezind te blijven, maar als Johnson in die laatste periode tussen 17 en 31 oktober landen kwaad maakt, kan het zijn dat ze tegen een uitstel stemmen." Dan valt het VK uit de Europese Unie zonder deal.

Uitgestelde no deal-brexit -
Er is nog een andere sub-optie, zegt Korteweg. "Dat is wanneer de Europese Unie met Johnson overeenkomt dat het onmogelijk is om uit de patstelling te komen, en een no-dealbrexit onvermijdelijk wordt. Dan kan de brexitdatum uitgesteld worden tot in januari, om zo de klap voor het bedrijfsleven en de financiële markten te verzachten. De guillotine valt dan wat later."

Optie 3: Uitstel

Er zijn meerdere manieren om tot uitstel te komen, maar een ding is belangrijk. "De enige manier waarop de EU uitstel verleent is als er een concreet plan is en als er verkiezingen komen", zegt Korteweg. Die verlenging zou waarschijnlijk tot medio januari zijn.

Als Johnson bijvoorbeeld zou opstappen, zou de weg vrij zijn voor een 'caretaker'-regering. Die regering zou als enige opdracht hebben om uitstel aan te vragen en verkiezingen te organiseren.

Als er verkiezingen worden gehouden ligt alles weer open. Allesbepalend is wie de verkiezingen wint. Grofweg zijn de opties dan de volgende:

• No deal in januari
• Variant op May's deal, dus met backstop of een alternatief daarvoor
• Een totaal andere deal
• Een tweede referendum over de brexit, ook omdat het vorige referendum dan bijna vier jaar oud is
• Terugtrekken van artikel 50, oftewel het intrekken van het brexitvoornemen
• Nog eens uitstel.

Welke optie het ook wordt, verkiezingen komen er sowieso. De vraag is of dat voor of na een brexit is.