Lukt het Saoedi-Arabië om hun economie om te gooien?

Saoedi-Arabië heeft 22 procent van de wereldwijde oliereserves, goed voor een waarde van circa 15 biljoen (15.000 miljard) euro. Olie bracht het land een enorme rijkdom.

Het bbp per capita ligt rond het hoogste in de wereld, maar Saoedi-Arabië is daarin wel heel afhankelijk van de olie, dat goed is voor 87 procent van de overheidsinkomsten, 42 procent van het bbp en 90 procent van de export.

Minder afhankelijk van olie

Kroonprins Mohammed bin Salman wil de economie dan ook minder afhankelijk maken van olie. De laatste tijd verbreedde oliestaatsbedrijf Saudi Aramco al de activiteiten. Zo kocht het 70 procent in de Saoedische chemiegigant Sabic. Verder bouwde het in Jubail de grootste geïntegreerde chemische fabriek ter wereld.

Vision 2030

Maar Bin Salman wil meer. Via zijn ambitieuze plan Vision 2030 wil hij de economie concurrerender maken, het aandeel van de private sector vergroten (van 40 tot 65 procent) en meer buitenlandse investeringen aantrekken.

Dat wil hij doen door een lokale defensie-industrie op te zetten, mijnbouw te ontwikkelen (er zit ook fosfaat, goud, koper en uranium in de grond), meer te doen aan hernieuwbare energie en speciale zones te ontwikkelen voor logistiek toerisme en de financiële sector.

Geld nodig

Die ombouw van de economie kost wel geld en dat is nu een probleem voor Saoedi-Arabië. Zo is er al jaren een begrotingstekort en de staatsschuld steeg van 1,4 procent in 2014 tot bijna 20 procent eind vorig jaar.

Gelukkig heeft Saoedi-Arabië staatsoliemaatschappij Saudi Aramco, goed voor 10 procent van de wereldwijde olieproductie en verreweg de meest winstgevende onderneming ter wereld.

Bin Salman wil Saudi Aramco deels naar de beurs brengen, om zo olie-inkomsten naar voren te halen. Waarschijnlijk gaat het om 1 tot 2 procent van het bedrijf. Bin Salman mikt op een totale waarde van 2 biljoen dollar, maar analisten denken aan een lager bedrag, van zo'n 1,4 biljoen. De schattingen variëren echter nogal.

'Saoedi's voelen de druk'

Hoeveel de beursgang op gaat leveren, moet binnenkort blijken. Deze staat gepland voor volgende maand. Dat de beursgang al een paar keer is uitgesteld kan aangeven dat er niet genoeg belangstelling was, waarschuwt Jos Meester, onderzoeker bij het Conflict Research Unit van Clingendael.

Er komt mogelijk een overschot aan goedkope olie op de markt van niet-traditionele producenten, zoals Brazilië, Canada, Noorwegen en Guyana, stipt Jan Braun, van het Den Haag Centrum voor Strategische Studies, aan. Gecombineerd met klimaatverandering en de afnemende vraag naar olie lijkt het logisch dat Saoedi-Arabië andere sectoren wil gaan stimuleren, denkt hij.

Saoedi-Arabië voelt de druk van een snel veranderende internationale 'energieorde' en moet hierop anticiperen, zegt Braun.

'Voldoende budget'

Zal het de Saoedi's lukken om hun economie een andere kant op te dirigeren? Niet-democratische landen hebben bij het uitstippelen van nieuw politiek-economisch beleid geen 'last' van een meerstemmig, parlementair democratisch stelsel, zegt Braun. Het land moet heel veel stappen maken, maar het land is heel goed in goede mensen aantrekken, voegt Meester daar aan toe.

"Ze hebben voldoende budget, als ze dat goed besteden, dan hebben ze wel kansen." Hoewel hij ook een kanttekening plaatst: het aantrekken van buitenlandse experts kan botsen met sommige leden van de koninklijke familie, die wel wat te zeggen hebben, maar niet allemaal genoeg expertise hebben.

'Geld is niet genoeg'

Toch is het in het algemeen vrij lastig voor een groot land om een andere kant op te gaan, zegt Robert Inklaar, hoogleraar economie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Dubai is het wel gelukt, maar dat is een veel kleiner land, zowel qua oppervlakte als qua aantal inwoners, zegt hij.

Hij waarschuwt ook dat veel geld vaak niet genoeg is voor een transitie. "Je moet de samenleving op een andere manier laten functioneren. Dat betekent ook dat het voor buitenlanders makkelijk moet zijn om zaken te doen. Op sommige vlakken moet je je dan schikken naar wat de norm elders is. Voor een zeer conservatief land als Saoedi-Arabië ligt het minder voor de hand dat dit lukt", aldus Inklaar.

Koninklijke familie

"Het is een land waar de koninklijke familie een belangrijk stempel drukt op van alles en nog wat en dat verhoudt zich meestal niet goed met veel dynamiek en een markteconomie", zegt hij.

Er moet ook ruimte zijn voor binnenlandse bedrijven om zich te ontwikkelen. Dat kan echter op gespannen voet staan met wanneer andere bedrijven goede contacten hebben met de vele prinsen die het land rijk is en als die contacten belangrijker zijn voor financieel succes dan succes op de markt, aldus Inklaar.

Dutch disease

Ook Clingendael-onderzoeker Meester waarschuwt voor het cliëntelisme-systeem in Saoedi-Arabië. Zo is er veel geld gestoken in de landbouw. Maar Saoedi-Arabië is geen geweldig land voor landbouw, zegt hij met gevoel voor understatement. Degenen in de regering die aan landbouw werken, zijn volgens hem vooral bezig met balanceerspelletjes tussen de verschillende stammen die van de landbouw afhankelijk zijn.

Inklaar waarschuwt dat het sommige landen weliswaar is gelukt om een goede niche voor zichzelf te vinden op de wereldmarkt, maar veruit de meeste juist niet. Nieuwe bedrijvigheid komt er maar moeilijk op gang, zegt hij.

Dat komt mede door de 'Dutch disease', voegt Sweder van Wijnbergen, hoogleraar economie aan de Universiteit van Amsterdam en eerder werkzaam bij de Wereldbank, daaraan toe. Door de hoge inkomsten uit olie-uitvoer wordt de munt sterker en dat maakt export van andere producten duurder.

Corruptie

Hij wijst ook op de corrumperende invloed van inkomsten uit grondstoffen, waar Saoedi-Arabië last van heeft. Dat geldt voor zo'n beetje alle landen met veel grondstoffen, zegt Van Wijnbergen. "Het is uitermate moeilijk die corruptie te onderdrukken."

Corruptie heeft een enorm negatieve invloed op de economie, het werkt immers als een belasting, aldus Van Wijnbergen. Hij verwacht ook weinig van speciale economische zones, waar minder regels zijn met het doel het makkelijker te maken voor investeerders. "Dat is geen vrijwaring tegen zaken die niet in de wet staan. Er staat nergens in de wet dat je ambtenaren moet omkopen, maar het kan wel nodig zijn."

Rechtssysteem

Hij betwijfelt dan ook of buitenlandse bedrijven veel zullen investeren in Saoedi-Arabië, temeer omdat je wilt weten of eigendomsrechten zullen worden gerespecteerd.

Van de ontwikkeling van de financiële sector verwacht Van Wijnbergen weinig. "Dat is vooral een sector die levert aan de rest van de economie, maar die is er niet. Bovendien staat of valt de sector met een goed rechtssysteem en dat is er ook al niet".

De actie van Bin Salman van twee jaar geleden, waarbij hij Saoedische zakenlieden, prinsen en overheidsfunctionarissen vastzette in het Ritz-Carlton hotel in de hoofdstad Riyad, is ook niet het soort betrouwbaarheid waar banken naar op zoek zijn, vult Inklaar aan. 

Die actie kwam kort nadat de Saoedische journalist Jamal Khashoggi het Saoedische consulaat in Istanbul binnen liep en daar zou zijn vermoord en in stukken zijn gezaagd.

Onderwijs en vrouwen

Ook het onderwijs is een punt van zorg voor de nagestreefde ombouw van de economie, omdat religie er een belangrijke rol speelt, zegt Inklaar. Hij vraagt zich af of er wel voldoende tijd is om een innovatieve denkwijze aan te leren voor zaken die nodig zijn in een moderne economie. Maar dat gaat pas klemmen als een behoorlijk ontwikkelingsniveau hebt, denkt hij. 

In Saoedi-Arabië hebben vrouwen minder rechten dan mannen. "Als je stelselmatig de helft van de bevolking wegdrukt, dan mis je ook een hoop kansen", vreest Inklaar.

Onrust?

Zit Bin Salman vast genoeg in het zadel om de veranderingen in de economie er door te krijgen? Er wordt nu meer door Bin Salman besloten, maar er zijn ook speculaties over samenspanning door andere leden van de koninklijke familie.

Veel Saoedi's willen graag aandelen Saudi Aramco kopen. Ze denken dat het een aantrekkelijke koop is en ze menen dat het hun vaderlandse plicht is, schrijft The Economist.

Als de waarde van het concern echter minder is dan wat Bin Salman wil, dan is er de kans dat het aandeel te duur naar de markt wordt gebracht. Dat kan voor onrust zorgen, maar het wordt niet op prijs gesteld als je daar publiekelijk vragen over stelt. Zo belandde vorig jaar een econoom daarvoor in de gevangenis, aldus The Economist.

Olie is makkelijk

Wat zou Saoedi-Arabië moeten doen? Het wordt niks met die ombouw, denkt hoogleraar Van Wijnbergen. "Saoedi-Arabië heeft immers extreem veel olie, die ook nog eens heel goedkoop uit de grond is te halen. De verleiding om allerlei leuke dingen mee te kopen is groot, het is niet een omgeving waar je met hard werken een industrie opzet. Als je zoveel olie hebt, dan zul je nooit een Zuid-Korea of Taiwan worden."

Ontwikkeling van toerisme ligt volgens Van Wijnbergen evenmin voor de hand. Want: er moet ook iets te zien zijn. "Er is bovendien een aantal regels en wetten die het voor veel westerse toeristen niet aantrekkelijk maakt om erheen te gaan", voegt Braun daar aan toe.

SoftBank

De Saoedi's hadden juist de olie-opbrengsten moeten beleggen via een staatsfonds, zoals dat in Noorwegen is gebeurd. Het land heeft wel geld gestoken in bijvoorbeeld het Vision Fund SoftBank en het overwoog zelfs meer te stoppen een tweede Vision Fund. SoftBank leed echter 4,5 miljard verlies door zeperds met Uber en WeWork.

Saoedi-Arabië kennende gaat het ongelooflijk veel geld uitgeven voor de ombouw van de economie, maar er zal maar weinig uitkomen, denkt Van Wijnbergen.