Stijgende prijzen, vollere schatkist: btw viert vijftigste verjaardag

Druk zal het niet worden op het verjaardagsfeestje van de btw, de belasting toegevoegde waarde, komende 1 januari. Met een hoop administratie voor ondernemers en prijsstijgingen voor consumenten maak je weinig vrienden.

Zeker niet als je op je vijftigste niet trakteert, maar juist een grotere hap uit de huishoudpot neemt. Komend jaar staat er weer een verhoging van het lage tarief op de rol, van 6 naar 9 procent. Boodschappen, treinkaartjes, de kapper: veel wordt komend jaar een stukje duurder.

Het zal de schatkist naar verwachting 59,6 miljard euro opleveren in 2019, tegen 52,8 miljard euro dit jaar. Het is de meest forse verhoging van het lage btw-tarief ooit, maar verzet was er nauwelijks. 

'Ben jij die zak van de btw?'

"Er wordt wel wat gemord, maar het Binnenhof staat nog niet echt vol", zegt hoogleraar belastingrecht en btw-kenner Redmar Wolf (Rijksuniversiteit Groningen). Dat is kenmerkend voor de verjarende btw, volgens de hoogleraar. De regering zoekt geld, dit is de makkelijkste manier. 

Nee, dan vijftig jaar geleden. Consumenten, maar ook winkeliers zien de btw helemaal niet zitten. Een Teleac-cursus op televisie, gegeven door ambtenaar Koos Reugebrink (1930-2008), kan de publieke opinie niet keren. "Ben jij die zak van de btw?", vroegen mensen op straat, zo vertelt hij in een uitzending van Andere Tijden. "Ik heb mijn baard maar laten staan." Zo werd hij minder herkend. 

Eerst even de voorgeschiedenis. Eind jaren zestig spraken de lidstaten van de EEG, een voorloper van de Europese Unie, af om allemaal dezelfde soort omzetbelasting in te voeren: de btw. Dat was nodig om de interne markt goed te laten werken.

Internationale handel

Daarvoor waren douaniers aan de grens druk bezig met alle afzonderlijke belastingen te verrekenen. Dat functioneerde niet goed. "Dat zorgde ervoor dat producten uit het buitenland verhoudingsgewijs veel duurder waren dan binnenlands geproduceerde spullen, of juist veel te goedkoop", legt Wolf uit. 

Het Europese idee van een uniforme btw heeft 'heel goed gewerkt', volgens oud-minister H.J. Witteveen (1921), die destijds minister van Financiën was. Hij schrijft er een kort stukje over in zijn in 2012 verschenen memoires. Sindsdien bloeit de Europese handel en daar profiteert iedereen van. Ook landen buiten de EU voeren een vorm van btw in. 

'Alles wordt duurder'

Maar toen het idee gelanceerd werd was er dus veel verzet. "Een funeste belasting met rampzalige gevolgen", vatte het communistische Tweede Kamerlid Marcus Bakker zijn kritiek samen. De reden: alles zou duurder worden. Daar houden Nederlanders niet van.    

"Een van de onvermijdelijke consequenties (van de invoering van de btw) is een tendens in de richting van prijsstijging", erkende Witteveen destijds in het btw-debat. Bovendien was de vorige omzetbelasting gewoon verwerkt in de prijzen: die zag je niet apart op de bon. De oplossing: het verlagen van de inkomstenbelasting, ter compensatie.

'Huisvrouw kon minder kopen' 

Het mocht in 1969 niet baten. Toen het Economisch Instituut halverwege het jaar onderzoek deed naar prijsverhogingen (het regende klachten van consumenten) kopte het communistische dagblad De Waarheid: "Cijfers bevestigen: Huisvrouw kon minder kopen." Iedereen dacht het al en wat bleek: boodschappen zijn inderdaad duurder. 

Net als toen is ook nu het argument van het kabinet: in plaats van inkomstenbelasting, betaalt u bestedingsbelasting en onderaan de streep houdt u meer over. Het verlagen van de belasting op arbeid, in combinatie met het verhogen van de belasting op consumptie is goed voor de economie, is de gedachte.

"Daar zit wat in", zegt hoogleraar Wolf. "Belasting op consumptie is minder vatbaar voor ontwijking. Het vormt dus een stabielere inkomstenstroom voor de overheid."

Niet voor niets is het aandeel btw in de totale belastingopbrengst van de Rijksoverheid in vijftig jaar flink gestegen. En daar kan dan weer iets nuttigs mee gedaan worden voor ons allemaal. Dat we btw betalen is inmiddels zo vanzelfsprekend als de zonsopkomst en -ondergang. 

Naast goed voor de handel kan btw ook nuttig zijn voor andere zaken. Je kunt het gedrag een beetje proberen bij te sturen. Een lager btw-tarief voor gezond eten bijvoorbeeld, kan het kopen ervan aantrekkelijker maken. Dat gebeurt overigens nu niet. 

Bovendien geldt het lage tarief vooral voor levensmiddelen. Mensen met een laag inkomen zijn gemiddeld genomen een groter deel van hun inkomen kwijt aan producten uit het lage btw-tarief. Op die manier werkt de btw ook een beetje nivellerend. "Eigenlijk is het een soort subsidie op bijvoorbeeld eten en drinken", zegt Wolf.  

'Minder kopen' 

Leuk en aardig, maar huisvrouwen en -mannen zullen volgend jaar merken dat boodschappen dus duurder zullen zijn. Vooral mensen met een laag inkomen gaan dat voelen in de portemonnee. Toch wakkeren btw-verhogingen weinig protest aan. 

Het is het plukken van de gans met het minste gesis, analyseert Wolf. "Het verhogen van de btw met een half procentpuntje levert de overheid al heel veel op, met heel weinig gedoe. Als je dat met de inkomstenbelasting zou doen is het land te klein." Schrale troost: "Deze belasting kun je op een eerlijke manier voorkomen", verklapt Wolf. "Minder kopen."