Onbewezen, ontkracht, maar onrendabel? Het verdienmodel van complottheoretici

Neem bijvoorbeeld Alex Jones. Deze Amerikaanse complottheoreticus is er miljonair mee geworden. Zijn InfoWars zou volgens Amerikaanse media jaarlijks 20 miljoen dollar aan omzet binnenhalen, voor een groot deel met de verkoop van merchandise en voedingssupplementen, en via donaties van sympathisanten. 

Jones' verdienmodel is de blauwdruk voor complotpublicisten, ook in Nederland. Er is markt voor, zo laat een recente peiling van onderzoeksbureau Kieskompas en dagblad Trouw zien. Tien procent van de Nederlanders gelooft in een coronacomplot, blijkt uit dat onderzoek, dat overigens niet bedoeld was als marktonderzoek. 

Kettingen tegen bescherming 5G

Bij een samenzweringstheorie hoort handelswaar. Denk aan boeken en documentaire-dvd's, maar ook bijvoorbeeld om petjes, T-shirts of andere merchandise zoals kettingen en stenen die bescherming zouden bieden tegen de straling van 5G-masten, of heilzame klankschalen waarvan de werking niet wetenschappelijk bewezen is.

Een webshop en donaties zijn grotendeels de twee inkomstenbronnen waar complottheoretici het mee moeten doen, zegt onderzoeksjournalist Maarten Reijnders. Hij schreef in 2016 het boek Complotdenkers, waarvoor hij met diverse complotaanhangers sprak.

Donaties interessanter 

"Jones is iemand die er echt goed aan verdient", zegt Reijnders. "Hier heb je Robert Jensen met z'n T-shirts en Lange Frans verkoopt petjes. Misschien dat ze af en toe gevraagd worden voor een lezing waar ze iets voor krijgen, maar de meeste mensen die ik sprak hielden er niet veel aan over", gaat hij verder.

In vergelijking met merchandise zijn donaties een interessantere inkomstenbron, vooral omdat er in dat geval geen tegenprestatie verlangd wordt, zoals het opsturen van een fysiek product met een kostprijs. Zogenaamde ideologen claimen bijvoorbeeld met donaties een site in de lucht te houden, of een juridische strijd te voeren, maar dat is niet altijd goed te controleren. 

Frontman Willem Engel van de zogeheten actiegroep Viruswaarheid is bijvoorbeeld voorzitter, secretaris en penningmeester van stichting Dancamundo, het vehikel dat donaties beheert. Een stichting met één bestuurder is ongebruikelijk, maar niet verboden. Het zorgt er wel door dat hij in zijn eentje vrijelijk kan beschikken over alle donaties.

De donaties zijn volgens de website gereserveerd voor het dekken van de kosten voor de juridische strijd tegen coronamaatregelen. Het is niet gezegd dat het geld niet terecht komt op de beloofde plek, maar zonder andere bestuurders kan feitelijk niemand dat controleren. Viruswaarheid reageert niet op verzoeken om commentaar.

Coronavirus 'ontkracht'

Wie verder denkt dan een eigen webshop kan boeken of andere artikelen verkopen in reguliere webwinkels. Via Bol.com en andere webshops zijn bijvoorbeeld boeken te koop van de Nederlandse schrijver Robin de Ruiter, die in mei een boek uitbracht voor 27,50 euro waarin hij de ernst van het coronavirus ontkracht.

Hij suggereert bovendien dat het coronavirus de opmaat is naar een nieuwe wereldorde, waarin de wereldbevolking onder de heerschappij van een leider komt. En ook een standaardwerk over de zogeheten 'QAnon-theorie', over een geheim pedofielennetwerk dat de wereldheerschappij in handen zou hebben, is te bestellen via Bol.com.

Boeken 'tijdelijk offline'

In een reactie laat Bol.com, per mail, weten dat die boeken nu tijdelijk offline zijn gehaald, 'zodat we er zelf even goed naar kunnen kijken'. "Zo kunnen we experts om advies vragen en een goed label formuleren indien nodig."

Het verwijderen van boeken uit de winkel is een vergaande maatregel, die alleen bij hoge uitzondering genomen wordt. Bijvoorbeeld in het geval van het aanzetten tot discriminatie en haat, of andere controversiële zaken. 

"We blijven van mening om zorgvuldig met de vrijheid van meningsuiting om te gaan (...). We streven dan ook naar het beschikbaar stellen van zoveel mogelijk boeken", gaat Bol.com verder.

Verlieslatende business

Toch blijft de vraag hoe lucratief de verkoop van dergelijke boeken daadwerkelijk is voor schrijvers. "In Nederland is er nooit veel interesse geweest voor mijn boeken. Ook nu niet", laat auteur Robin de Ruiter schriftelijk weten.

Al voegt hij daaraan toe dat zijn boeken in meer dan veertig landen worden uitgegeven 'door verschillende grote uitgevers'. Op verdere vragen wil hij niet ingaan. "Als journalist weet u dat het plaatje reeds is gekleurd", laat hij weten. Kort en goed, voor veel complotdenkers zal de business verlieslatend zijn, vermoedt Maarten Reijnders.

Overeind gehouden door donaties

Hij wijst op Micha Kat, die financieel overeind werd gehouden door donaties van een rijke familie. "Of Wim Dankbaar, die met JFK bezig was en met de moord op Marianne Vaatstra. Die was al rijk geworden als ICT-ondernemer, voordat hij daarmee begon", vertelt Reijnders.

Daarmee konden zij zichzelf bedruipen, bij het verspreiden van hun alternatieve geschiedenissen. Totdat het geld op is. "Het kost meer dan dat het oplevert", besluit Reijnders.

Advertenties

Een laatste manier om geld te verdienen is door de verkoop van advertentieruimte. Dat kan door zelf advertenties te werven, maar niet veel bedrijven zullen zich bewust willen associëren met sites die desinformatie verspreiden. Via Google Ads, of advertenties bij YouTube-video's kan dat ongemerkt.

Google fungeert dan als tussenpersoon, maar de zoekmachine geeft aan daar actief tegen op te treden. Moederbedrijf Alphabet, van Google en YouTube, wil niet bijdragen aan het geld verdienen met het verspreiden van nepnieuws en complottheorieën over het coronavirus.

De praktijk is wel weerbarstig, vinden critici. Grote techbedrijven laten nog te weinig zien of en hoe ze nepnieuws en misleidende informatie over de coronapandemie bestrijden, vindt bijvoorbeeld de Europese Commissie. Google, Facebook, Twitter en soortgelijke internetreuzen zijn wel op de goede weg'', zei de Commissie vrijdag.

De redactie heeft meerdere sites benaderd die artikelen publiceren waarin onbewezen en ontkrachte theorieën als feit worden gepresenteerd. Geen van hen is ingegaan op vragen.