Je kind vol zelfvertrouwen? Begin bij jezelf!

Zomaar een vrouwenlijf in een rode bikini. Zonder airbrush, zonder gunstige angles. Dat zou niet revolutionair moeten zijn, maar gezien de hoeveelheid reacties was het dat wel. Presentator Miljuschka Witzenhausen plaatste een #eerlijkefoto op Instagram en schreef erbij dat ook zij zich weleens onzeker laat maken door de enorme stroom geperfectioneerde plaatjes die de hele dag voorbij komen.

En daarom plaatste de foto's. Ook voor haar kinderen: "Ik wil niet dat mijn dochter opgroeit in een bubbel van irreëel beeld. Het summum voor de jeugd is nu beroemd en rijk te worden via social. Maar dat is vaak niet gebaseerd op talent maar op uiterlijk wat resulteert in een ingreepje hier en daar, dure merkkleding en photoshop."

En daar heeft ze een punt. Als een kind alleen maar aan (nagenoeg) onhaalbare plaatjes wordt blootgesteld, is dat van invloed. Als een moeder haar lijf - vetrolletjes en alles - gewoon prima vindt en laat zien, geeft dat tegenwicht.

Hoe jij jezelf ziet, heeft invloed op hoe je kinderen over zichzelf denken, of dat nu positief of negatief is. En dat zit niet alleen maar in uiterlijk. Er zijn talloze manieren waarop je voortdurend je onzekerheden impliciet en expliciet op je kinderen ventileert: je droombaan laten schieten omdat je bang bent om te falen. Jezelf altijd het zielige slachtoffer vinden. Voortdurend op jezelf mopperen. Niet tegen kritiek kunnen.

En dus gaat journalist Franke van Hoeven op onderzoek uit. Wat precies bepaalt jouw zelfbeeld en dat van je kinderen? Waar wordt het door gevormd? En is het te ontwikkelen of bij te sturen? 

Eddie Brummelman is universitair docent aan de Universiteit van Amsterdam en doet onderzoek naar het zelfbeeld van kinderen: "Zelfbeeld is het beeld dat je van jongs af aan ontwikkelt over wie je bent als persoon. Je kunt het zien als een routekaart die je vormt over hoe je functioneert, hoe je je verhoudt tot jezelf, tot andere mensen en de wereld om je heen. Mensen ontwikkelen dat al vroeg. Zo zegt één theorie dat baby's vanaf vier maanden al een bepaalde glimlach tonen als ze weten dat ze worden bekeken. Dreumesen van 15 tot 18 maanden oud kunnen zichzelf herkennen in de spiegel en gaan niet lang daarna de eerste vormen van gene, trots en schaamte vertonen."

Goedbedoelde opvoedtechnieken

Hebben ouders invloed daarop? Brummelman: "Ja, in belangrijke mate. Kinderen zien in de eerste fase van hun leven vooral hun ouders en kopiëren hun gedrag. Er is weinig onderzoek naar hoe zelfbeeld van ouders wordt overgedragen op hun kinderen, maar je zou kunnen denken dat als ouders een lage zelfwaardering hebben, kinderen dit gedrag kopiëren en zelf ook die lage waardering ontwikkelen. Of juist andersom: dat ouders hun onzekerheid gaan overcompenseren, in de hoop dat hun kinderen niet zo onzeker worden als zijzelf, en hun kinderen overstelpen met opgeblazen complimenten, wat averechts werkt. Ouders kneden het zelfbeeld van hun kinderen met goedbedoelde opvoedtechnieken, maar die kunnen ook het tegenovergestelde effect bereiken."

Voortdurend prijzen

Opgeblazen complimenten, daar zijn wij, moderne ouders, bijzonder goed in. Ze zorgen echter niet voor kinderen met zelfvertrouwen, maar voor kleine narcisten. Brummelman schreef er het het boek Bewonder mij! Overleven in een narcistische wereld over. Hij legt uit dat we er in de jaren zeventig van overtuigd zijn geraakt dat als we willen dat kinderen een gezonde zelfwaardering ontwikkelen, we ze voortdurend moeten prijzen. Máár daarin schuilt het gevaar dat kinderen narcistische trekjes gaan vertonen.

Uit data blijkt dat Amerikaanse studenten sinds de jaren zeventig gestaag narcistischer zijn geworden. De zelfwaarderingsbeweging ging er in de jaren zeventig vanuit dat prangende problemen als agressie, geweld, angst, depressie, onderprestatie en tienerzwangerschappen toe te schrijven waren aan één onderliggende oorzaak: lage zelfwaardering.

De gedachte was dat als je kinderen van jonge leeftijd hoge zelfwaardering mee kunt geven, je die problemen kon voorkomen. Niet wetende dat het niet leidde tot kinderen met een gezond, realistisch zelfbeeld, maar tot narcisme. Brummelman: "Kinderen denken: oh, mijn ouders vinden mij fantastisch, misschien ben ik dat ook wel! Of er gebeurt het omgekeerde: kinderen ervaren voortdurend de druk om fantastisch te moeten zijn. Als het een keertje tegenzit, brokkelt hun zelfwaardering meteen weer af." Decennialang is in opvoedboeken te lezen geweest dat je je kind vooral moet prijzen, maar daar merken we nu de schaduwzijde van: steeds meer mensen met narcistische trekken.

Liefde en aandacht

Geen opblazen complimenten geven dus, maar wat dan wel? Om te beginnen: als je je je kind complimenteert, doe dat dan door een actie te prijzen, niet een karaktertrek. Zeg niet: 'Wat ben je geweldig!', maar: 'Wat heb je je best gedaan op die tekening.' Brummelman: "Sta ook eens stil of een compliment überhaupt wel op zijn plek is. Een compliment is positief, maar het blijft een evaluatie, een waardeoordeel. Soms kun je dat prima achterwege laten door simpelweg interesse te tonen. Als je ouders je liefde en aandacht geven, en interesse tonen in je belevingswereld, leer je dat je intrinsiek waardevol bent, los van hoe je je verhoudt tot andere mensen. Je hoeft niet voortdurend speciaal en bijzonder te zijn. Daardoor word je weerbaarder als het even tegenzit."

Orthopedagoog Rian Meddens is het daarmee eens. "Ik zeg altijd: een kind wordt niet geboren met zelfvertrouwen, dat ontwikkelt zich in interactie met zijn omgeving. Dat gebeurt al vanaf de geboorte. De veiligheid die een kind ervaart, of er wordt ingegaan op zijn behoeftes, de mate van hechting spelen daarbij een rol. Het belangrijkste is je kind liefde en aandacht geven en het aan te moedigen om zelfstandig te zijn, vertrouwen te geven.

Ouders zijn geneigd om dingen voor hun kind over te nemen, maar het is belangrijk om een kind te stimuleren zelf met (moeilijke) situaties om te gaan en problemen op zijn eigen manier op te lossen. Maak duidelijk dat fouten maken niet erg is. Ga niet altijd onder het klimrek staan om je kind op te vangen. Steun je kind, laat weten dat je er voor 'm bent, luister naar zijn emoties. Geef zelf het goede voorbeeld door positief te denken."

Onzekere Harry

Maar wat als je zelf weinig zelfvertrouwen hebt en bang bent dit aan je kind door te geven? En hoe herken je een laag zelfbeeld bij je kinderen? Meddens: "Je kind ziet jou als rolmodel, dus als je zelf heel onzeker bent, dan heb je kans dat je kind dat ook wordt. In mijn blog Heeft mijn kind een laag zelfbeeld? leg ik uit hoe je een kind met weinig zelfvertrouwen kunt herkennen. Bijvoorbeeld als het negatief over zichzelf praat, moeite heeft voor zichzelf op te komen of spannende situaties vermijdt."

Wil je je kind helpen, zegt Meddens, dan zul je ook met jezelf aan de slag moeten gaan. "Opvoeden is veel naar jezelf kijken, en ja, dat kan confronterend zijn. Daarmee bedoel ik overigens niet dat je meteen een psycholoog inschakelt, je kunt ook zelf al kleine stappen nemen. Ga eens een situatie aan die je eng vindt, probeer fouten te maken, weet dat dat oké is. Kleine stapjes maken is al heel wat. Als je ziet dat jouw lage zelfbeeld jouw functioneren of dat van je kind belemmert, als je bepaalde situaties mijdt of als je zelf niet doet wat je zou willen doen, zijn dat signalen om aan de slag te gaan."

Alles begint met zelfinzicht

Werk van jezelf maken, kan op verschillende manieren. Door zelf kleine stapjes te nemen, naar een psycholoog te gaan of een training te volgen. Psycholoog Meinou Bos ontwikkelde de training Zelfbeeld om mensen te helpen meer zelfvertrouwen te krijgen. Dat doet ze door cursisten in de eerste plaats meer inzicht in zichzelf te geven, want daar begint het vaak mee. Bos: "Dat doen we met een stappenplan om mensen zichzelf beter te laten leren kennen, onder andere via de Big Five persoonlijkheidstest.

Zelfvertrouwen is weten hoe je in elkaar zit, dat leren managen, jezelf goed leren aansturen. Dan kun je altijd op jezelf terugvallen, dingen op je eigen manier doen, waardoor je veel weerbaarder wordt en meer veerkracht krijgt. Veel mensen hebben een fixed mindset. Denken: 'ik ben oké' of 'ik ben dom' of 'ik ben geweldig'. Ze proberen voortdurend zichzelf op te pompen door aan bepaalde beelden te voldoen, waar ze helemaal niet aan voldoen."

Met een zogenaamde groeimindset leer je kijken naar je competenties. Je kunt jezelf - en ook je kinderen - beter waarderen op inzet, kwaliteiten, je mate van weerbaarheid en veerkracht. Dan leer je incasseren. Mijn cursisten leren dat ze kunnen groeien, dat ze niet perfect zijn. En dat je aan bepaalde karaktertrekken, zoals introversie, misschien niet veel hebt in onze schreeuwerige maatschappij, waarin extraverten meer kansen krijgen, maar dat er ook veel mooie kanten aan zitten."

Weg met perfectionisme

Waar veel mensen tegenaan lopen: hun neiging tot perfectionisme. Bos: "Perfectionisme zit erg in onze cultuur gebakken. Echt overal, op school, op het werk, op social media. Maar mensen falen nou eenmaal. Ik probeer cliënten daarom weerbaarder te maken. Veel ouders die bij mij in de praktijk komen, hebben zelf veel leed meegemaakt. Vaak proberen ze hun kinderen daarvoor te behoeden. Want oh jee, als je lijdt, dan word je vast niet gelukkig. Dat is onzin, natuurlijk. Ook de gedachte 'Ik heb het niet gemaakt, dan moet mijn kind het maar gaan maken, want dat leidt tot geluk,' komt regelmatig voor. Maar die gedachte klopt niet. Je leert van het leven, van problemen, frustraties, tegenslag, dáár zit juist schoonheid in."

"Ouders zijn vaak heel erg kritisch op zichzelf", zegt Bos. "Ik probeer ze zelfacceptatie te geven, met een mildere en realistischer blik naar zichzelf en hun kinderen te kijken. Dat leidt tot veel meer tolerantie. Pasgeleden behandelde ik ouders van een school dropout. Dat kind werd door iedereen, zijn ouders, maar ook zijn psycholoog, gedwongen om vooral toch naar school te gaan. Ik zei: 'Word nou eerst eens vriendjes met je kind. Kíjk naar je kind. Wees gewoon dichtbij, doe dit samen. Sluit een verbondje met hem. Na twee sessies waren ze al zoveel stappen verder, prachtig om te zien."

It takes a village

Om dit verhaal te eindigen met een geruststellende noot: weet, beste ouders, dat je het niet allemaal alleen hoeft te doen. Dat een kind nog een heel leven lang blijft groeien. De basis wordt weliswaar thuis gelegd, in die eerste jaren, maar blijft zich ontwikkelen. Zo kunnen successen in je latere leven bijdragen aan je zelfvertrouwen, terwijl onverwachte tegenslag, zoals ontslag, juist voor een deuk kan zorgen. Ook wordt je zelfbeeld door je omgeving gevormd, door familieleden, de sfeer op school, vrienden en vriendinnen.

Bos: "Er zijn altijd docenten die vertrouwen tonen in kinderen, of ouders van vrienden en vriendinnen. Kinderen zien ook dat het anders kan en gaan daardoor ook nadenken over de vraag: is het wel normaal hoe ik de wereld zie? Dat helpt enorm. Mijn tip: veel ouders willen het goed doen en vaak is dat al goed genoeg. Je hoeft niet alles te zijn: degene die opvoedt, verwent, helpt met huiswerk, coacht, empathie toont. Wees jezelf, daar hebben je kinderen genoeg aan. We zijn heel individualistisch, maar onze kinderen krijgen ook heel veel mee van hun omgeving. Je hoeft het echt niet allemaal zelf te doen."

Meer weten? Tips van de professionals

Eddie Brummelman:

- "Het boek Selfie van Will Storr

- Het boek Narcisme van Frans Schalkwijk

- De video over de self-esteem movement van de The New Yorker

- De NPO-podcast Lezen in het donker (waar ik te gast ben)

- Mijn blog op Behavioral Scientist over complimenten geven"

Rian Meddens:

"Mijn cursus Minder onzeker, meer zelfvertrouwen en mijn artikelen over zelfvertrouwen."

Meinou Bos:

- "Het boek Mindset, verander je manier van denken om je doelen te behalen van Carol Dweck

- Het boek Negatief zelfbeeld van Manja de Neef

- Het boek De moed van imperfectie van Brené Brown"