Zo ga je om met complotdenkers in je omgeving: 'Neem de ander serieus'

Een van de beste vriendinnen van Andrea* (36) gelooft in zaken die zijzelf moeilijk serieus kan nemen. "Ze was altijd al andersdenkend. Vroeger geloofde ze in paranormale dingen, maar toen was het meer een hobby. Nu komt ze met de meest bizarre theorieën over van alles en nog wat en beheerst het haar hele leven. Met de coronacrisis is het veel erger geworden, merk ik. Ze noemt het een angstcrisis, zegt dat mensen massaal bang worden gemaakt door politici die hun eigen agenda erdoor willen drukken en het land willen overnemen."

Zelfbeschermingsmechanisme

Gedragswetenschapper Jan-Willem van Prooijen deed jarenlang onderzoek naar complotdenken. Volgens hem is het iets wat vooral in stressvolle situaties naar de oppervlakte komt, zo ook nu met de coronacrisis. "Je ziet het vaker bij grote, impactvolle gebeurtenissen die de wereld op zijn kop zetten, kijk maar na de moord op Kennedy en na 9/11. Het is echt een reactie op angst en crisis. Een soort zelfbeschermingsmechanisme. Als we in een dreigende situatie zitten, proberen mensen dat te begrijpen en complottheorieën zijn daar een manier voor, net als paranormaal geloof of religie. Er ontstaat wantrouwen over wat erachter zou kunnen zitten en dan gaan mensen punten verbinden die niet per se aan de realiteit verbonden zijn."

Rol van internet

Complotdenken is iets van alle tijden, zegt Van Prooijen, maar internet heeft het wel in een stroomversnelling gebracht wat betreft de verspreiding. "Als je vroeger je twijfels had over de veiligheid van vaccinaties, ging je naar je huisarts en die stelde je dan gerust. Nu kijk je op internet en kom je terecht op een professioneel uitziende website van de antivaccinatiebeweging en krijg je allemaal informatie die je angsten bevestigt." Ook verenigen mensen zich door sociale media makkelijker. "Vroeger was je de dorpsgek als je geloofde dat de aarde plat was, nu heb je ieder jaar een congres van de flat earth movement en hoor je ergens bij."

Dat merkt ook Anna* (26). Haar moeder houdt er nogal andere denkbeelden op na dan zijzelf en vindt online gelijkgestemden. "Die complottheorie over dat er een vaccin tegen het coronavirus komt waarin een nanochip zit waarmee de overheid je kan volgen? Zij gelooft het. Ze gelooft de gekste dingen en heeft nu veel contacten in haar omgeving die hetzelfde denken. Ze zoeken elkaar op. Het concept filterbubbel begrijpt ze niet – dat daardoor alles wat ze op sociale media krijgt voorgeschoteld haar denkwijze bevestigt."

Discussies

In het begin ging Anna de discussie aan met haar moeder, maar dat is ze beu. "Het leidt altijd tot ruzie. Soms laat ik haar maar gewoon praten, dan heb ik geen zin om de confrontatie aan te gaan. Ze voelt zich heel snel aangevallen. Ze verkondigt haar vergezochte theorieën graag op Facebook en als mensen daar op een manier reageren die haar niet aanstaat, blokkeert ze die mensen gewoon. Dan is ze beledigd."

Zelf reageert Anna ook weleens op Facebook, 'als ze weer eens een hoax deelt waarvan al bewezen is dat het nepnieuws is'. "Dan wordt ze heel kwaad, dat ik haar ten overstaan van anderen voor schut zet. Laatst zei ze: 'Maar weet je wel waar de media door betaald worden? Kreeg ik een heel verhaal over Illuminati-achtige instanties die achter de media zouden zitten. Dan zeg ik: 'Mam, ik bén journalist, waar denk je dat ik door betaald word?' Maar het komt gewoon niet aan."

Ook Andrea vindt het lastig om de beweringen van haar vriendin te weerleggen. "Op sommige plekken in de wereld komen complotten ook daadwerkelijk voor, dus je kunt zo’n theorie niet helemaal kantelen. In dat opzicht lijkt het soms een beetje op religie: bewijs maar dat het niet zo is. Dat kun je vaak niet." Om dezelfde reden vindt Van Prooijen het onterecht om complotdenkers weg te zetten als gekkies. "Ik sta er zelf ook nog regelmatig van te kijken waar mensen allemaal in geloven, maar complotten kómen voor. Je kunt ook te naïef zijn en geloven dat er nooit integriteitsschendingen door machtshebbers plaatsvinden. Kijk, als je gelooft dat de aarde plat is of dat onze machthebbers van een buitenaards ras zijn, wil ik je best kwalificeren als de dorpsgek. Maar dat veiligheidsdiensten het niet zo nauw nemen met privacyprotocollen als we graag zouden willen, hoeft niet per se onzin te zijn. Er ís veel corruptie. Kijk maar naar Volkswagen, naar Watergate. Het is niet zo dat ieder vermoeden meteen maar onzin is."

Alle meningen 

Het liefst heeft Andrea het er helemaal niet over met haar vriendin, maar dat is moeilijk. "Gesprekken met haar vallen heel snel terug op wat er allemaal gebeurt in achterkamertjes. Ze is er vol van en zit er echt mee. Vaak probeer ik over andere dingen te praten, maar ze voelt een sterke behoefte om haar theorieën te delen, het lijkt alsof ze bevestiging zoekt. Ze zit ook op forums. ‘Ik wil alle meningen horen’, zegt ze altijd, ‘en die gebruik ik om mijn eigen mening te vormen’. Maar een of andere bewering van een complotdenker weegt voor haar even zwaar als een wetenschappelijk artikel. Daar heb ik moeite mee, want ik werk op een universiteit en ben van de wetenschap."

Vaak leiden gesprekken tussen hen tot onenigheid. "Ze is er helemaal van overtuigd dat ik tegen haar ben. Toen ze de coronacrisis een angstcrisis noemde hebben we een pittige discussie gevoerd en liep het even hoog op, maar dat hebben we daarna uitgepraat. Ze is geen slecht mens. Dat vind ik het belangrijkst: wat zijn de intenties, waar komt het vandaan? Ze is hartstikke lief. Ik vind haar theorieën vaak vergezocht, maar ik wil gewoon fijn vrienden zijn. Denk jij maar wat je wil denken, ik denk andere dingen. Je kunt het niet met elkaar eens zijn, dat hoeft ook niet altijd. Met mensen met een ander geloof kun je ook gewoon vrienden zijn. Voor mij staat het de vriendschap niet in de weg. Ik weet hoe ze is en dit hoort bij haar. Maar ik wil wel gewoon gesprekken kunnen voeren over andere dingen."

Bij Anna is dat laatste onmogelijk. "Een paar weken geleden hebben we weer ruzie gehad, toen heb ik gezegd dat ik haar een tijdje niet meer wil spreken. Het kost me te veel energie. Haar theorieën schaden onze band. Je zou zeggen: accepteer dat je er allebei anders in staat, maar als iemands leven daar volledig om draait is dat heel lastig. Ze kan over niets anders praten. Het is slopend om steeds weer dezelfde discussie te voeren."

Hoe kun je het nu het beste omgaan met (radicaal) andersdenkenden in je naaste omgeving? "Ten eerste is het belangrijk dat je die persoon serieus neemt en serieus het gesprek aangaat", zegt Van Prooijen. "Het is van belang dat je de discussie open houdt, en dus niet tussen de regels door laat blijken dat je erop neerkijkt. Als je mensen glazig aankijkt alsof ze gek zijn, verwijder je ze juist van je." De denkbeelden van de ander negeren raadt Van Prooijen af. "Vraag liever waar die persoon het op baseert, hoe hij daarbij komt, wat voor bewijs hij denkt te hebben. Vaak overschatten mensen hoeveel kennis ze hebben over dingen, dat zie je vooral bij complotdenkers. Dat kun je goed gebruiken om ze te laten inzien dat ze misschien helemaal niet zo zeker weten wat er precies speelt."

Rationele argumenten

Heeft het wel zin om mensen die stellig overtuigd zijn van hun gelijk te proberen te overtuigen met tegenargumenten? Van Prooijen denkt van wel. "Rationele argumenten kunnen zeker helpen, maar je moet er ook weer geen wonderen van verwachten. Realiseer je dat dit soort denkbeelden vaak voortkomen uit emotie. Uiteindelijk is het als een atheïst die discussieert met een katholiek over de vraag of God bestaat. Als iemand rotsvast gelooft in dingen die in jouw ogen absurd zijn, dan zul je daar een zware dobber aan hebben."

*De namen Andrea en Anna zijn op hun verzoek gefingeerd. Hun echte namen zijn bekend bij de redactie.

Complotdenken in Nederland

15 procent van de Nederlanders gelooft dat het coronavirus een biologisch wapen is, gemaakt in een laboratorium. Ongeveer 4 procent gelooft dat de uitbraak van het virus te maken heeft met de aanleg van 5G, en ongeveer 5 procent van de bevolking gelooft dat Bill Gates erachter zit, blijkt uit een onderzoek van Nieuwsuur in samenwerking met Ipsos in mei van dit jaar. Opvallend: aanhangers van de PVV, SP, FVD, jongeren en laagopgeleiden zijn in deze groepen oververtegenwoordigd.