Akelig eerlijk: wat levert dat je op?

Hij rolt van zijn baas af, terwijl ze net woeste seks hebben gehad. Zij vraagt hem of hij het ook lekker vond, en hij zegt tot hun beider ontsteltenis: ‘Ik heb wel eens beter gehad.’ Na minstens tien keer zien, kan ik nog steeds onbedaarlijk om deze scene uit Liar Liar lachen. Jim Carrey speelt een gesjeesde advocaat die van leugen naar leugen leeft. Zijn zoontje heeft er na de zoveelste teleurstelling genoeg van en wenst voor zijn verjaardag dat zijn vader voor één dag niets anders dan de waarheid vertelt. Zou het niet leuk zijn, als ik dat ook eens twee weken lang zou proberen? Om altijd eerlijk te zijn?

Emotionele bankrekening

Nou, dat was dus niet leuk. Confronterend, dat was het wel. En verhelderend ook soms. Al op de eerste dag telde ik zes bijna-leugentjes. Zo blijk ik bijvoorbeeld geneigd om te zeggen dat ik eerder ging slapen dan ik daadwerkelijk deed, liever niet toe te geven dat ik eigenlijk Instagram aan het bijlezen ben tijdens een middelmatig interessant telefoongesprek en bewust geen reden te geven bij het verzetten van de afspraak met mijn personal trainer. Dat ik naar mijn kinderen soms aan waarheidsverfraaiing doe wist ik wel, want laten we wel wezen: hoe mooi is een digitaal pretpark of een paard met drie benen nu eigenlijk echt? Maar buiten dat, vind ik zes momenten van oneerlijkheid op een dag dus best veel. En toen moest de vraag: ‘Mama, wat is beffen?’ dus nog komen.

“Het is zo moeilijk om altijd eerlijk te zijn, omdat het ongemak creëert in sociale situaties,” legt hoogleraar sociale psychologie Roos Vonk uit. “Mensen roepen vaak om het hardst dat je eerlijk moet zijn, maar snappen niet wat er gebeurt als iedereen dat echt zou doen. In de strijd om eerlijkheid vergeten we dan even dat we groepsdieren zijn en dat verwantschap en onderlinge samenwerking daarin zo belangrijk is.”

In de praktijk moeten we toch erkennen dat de waarde eerlijkheid die we allemaal zo hoog in het vaandel hebben staan, botst met andere waarden zoals liefde, vriendschap en loyaliteit. “Samen door een deur kunnen betekent namelijk ook dat je juist niet alles zegt wat je denkt. Zorg liever dat de relatie goed blijft, en slik af en toe iets in of geef een compliment. Slijmen is de smeerolie van het sociale verkeer. Dat heb je gewoon nodig. Je kunt het dus ook welwillendheid noemen.”

Het moeilijkste moment vond ik de app van een vriendin, die vroeg of ik op zaterdagavond haar verjaardag kwam vieren, maar haar en haar lover. Coronaproof en alles. Om allerlei redenen een scenario waar ik geen volmondig ‘Ja leuk!’ op kon zeggen. En we hadden elkaar ook al zo’n tijd niet gezien. Mijn eerste gedachte was: vriendelijk bedanken en zeggen dat ik helaas iets anders heb. Liefst met goed verzonnen reden, zodat het zo echt mogelijk lijkt en de schade zo beperkt mogelijk blijft. Maar ja, dat mocht dus niet. Ik betrapte me zelfs even op de gedachte dat ik het experiment ook die dag wel kon stoppen, want ik had het al een week volgehouden. Alarmbel!

Uiteindelijk heb ik de app twee dagen laten liggen en daarna voorgesteld om samen te gaan eten voor haar verjaardag. Een prima alternatief, volgens Vonk. “We hebben allemaal een emotionele bankrekening bij elkaar. En die willen we graag gezond houden. Als je te vaak de waarheid zegt, kom je in de min te staan en dus moet je aan je emotionele bankrekening blijven werken.”

Beleefdheidsboompjes

Dat gezegd hebbende, vindt Vonk dat er ook best een onsje lef bij mag, als het om eerlijk zijn gaat. “We zijn vaak niet eerlijk genoeg. Vooral vrouwen hebben daar een handje van. Niet zeggen wat je denkt om de lieve vrede te bewaren, is nog te vaak het gevolg van die angst voor ongemak. Daar zit een uitdaging, weet Vonk. Want als je probeert om het ongemak even te verdragen, kan het contact inspirerender worden. Soms moet je een verandering forceren door het gewoon te zeggen."

"Het belangrijkste is dat je eerst je huiswerk doet. En dat houdt in: goed zelfonderzoek doen. Wat wordt er precies in je getriggerd dat je een bezoek aan een zitverjaardag of een samenwerking met een collega niet leuk vindt? Waar heb je last van? Zodra je dat weet kun je met een slimme ik-boodschap eerlijk het gesprek aangaan. Niet zeggen: ‘Jij bent altijd zo saai,’ maar de ervaring benoemen die je bij jezelf ontdekt, bijvoorbeeld: ‘Ik merk dat ik mijn vrolijkheid verlies als jij lang klaagt over school.’ Als je dat goed aan elkaar kunt benoemen, kan het de band juist versterken.”

Twee weken alleen maar eerlijk zijn leverde twee weken vol ongemakkelijke momenten op. En ook de nodige binnenpretjes, zoals met dat beffen. Ik bracht mijn pre-pubers naar bed en de oudste wilde weten wat beffen was. Progressief als ik ben, legde ik het zo helder mogelijk uit. Vonden ze natuurlijk hartstikke vies. “Nu papa en jij uit elkaar zijn hoeven jullie gelukkig nooit meer te beffen toch?” vroeg de jongste. En ik was blij dat ik dat in alle eerlijkheid kon beamen.

Toch merkte ik dat ik in gedachten verrassend vaak zocht naar beleefdheidsboompjes om me achter te verschuilen. Zo wilde ik maar wat graag roepen dat mijn ‘Nee, niet echt’ op de vraag van een vriendin of ik potentie zag in haar nieuwe vlam, een journalistiek experiment was. Maar ik besloot me niet te verschuilen achter mijn verhaal. Nee, ik wilde eerlijk zijn ook echt oefenen en leren.

Soms speelde ik wel vals. Dan zei ik gewoon niks, of deed het ongemakkelijke moment af met een laffe: ‘Ik laat het even op me inwerken.’ Zo erg is dat helemaal niet, vindt Vonk. “Je kunt er ook bewust voor kiezen om op een vraag naar je eerlijke mening iets anders te benoemen wat wel positief is. Dan spreek je nog steeds de waarheid. En daarnaast kun je jezelf wel wat meer uitdagen in het zeggen wat je denkt. Als je daarmee begint en je doet positieve ervaringen op, dan gaat het elkaar versterken.”

Vedragen is het nieuwe verdringen

In haar boek Je bent wat je doet beschrijft Vonk hoe je dat doet, dat uitdagen. Zoek bewust de situatie op waarin je weet dat je ongemak voelt. In dit geval dus het ongemak van alles eerlijk zeggen. En dan besluit je om het ongemak dat je voelt te verdragen. Niet vluchten, niet ontwijken, maar verdragen. Alleen dan ga je veranderen. En de waarheid spreken voelt soms als een hel, maar het biedt je uiteindelijk een andere werkelijkheid. Klinkt mooi, maar de vraag is natuurlijk: hoe doe je dat, ongemak weerstaan? Het is niet voor niks dat we witte leugentjes opgooien om dat gevoel te vermijden.

Bedenk van te voren wanneer je geneigd bent om niet te zeggen wat je denkt en wapen je tegen het verzet. Vraag jezelf vervolgens af: ga ik dood als ik dit doe? Nee? Dan kun je het doen. Erken dat sociale angst en ongemak voelt als iets dat je koste wat het kost wilt vermijden. Je bent bang dat je al je vrienden kwijt bent als je eerlijk bent, of dat je baas je de rest van je carrière in het kopieerhok zet. Maar dat gebeurt dus niet. Je relatie tot de ander en tot jezelf wordt er vaak alleen maar beter van, weet Roos Vonk.

Totaal doorslaan kan - en gebeurt - natuurlijk ook, daar weet Nicole (34) uit Gouda alles van. “Sinds mijn moeder een paar jaar geleden een wandelcoach vond, is ze veel assertiever geworden. Fijn voor haar, minder voor mij. Natuurlijk ben ik blij dat ze voor zichzelf kiest en niet meer zo’n pleasende plakker is, maar ik word gek van haar akelige eerlijkheid. Ze vindt mijn huis te rommelig en te vies, mijn benen te dik, dat ik veel te hard werk en ze vindt mijn dochter te brutaal. ‘Ik neem geen blad voor de mond,’ roept ze parmantig, en dat neemt alleen maar toe nu ze ouder wordt. Ik merk dat ik steeds vaker op mijn hoede ben als ze langskomt. Ruim ik mijn huis extra op en trek ik expres een lange rok aan bijvoorbeeld. Dat kan toch niet de bedoeling zijn?

Van de zomer heb ik het eens aangekaart bij haar, toen ze bleef eten en zei dat de lasagne die ik haar voorschotelde ‘tamelijk studentikoos in elkaar zat.’ Ze vond dat ze het toch gewoon mocht zeggen en dat ik maar moest snappen dat ze het niet lelijk bedoelde. Dan ben je uitgepraat toch? Ik merk dat ik zaken die me echt bezig houden nu minder met mijn moeder deel dan voorheen, omdat ik zo'n eerlijke, maar kwetsende opmerking wil voorkomen. En dat vind ik jammer. Sinds twee maanden ben ik op dieet en ben ik al vijf kilo afgevallen. Toch heb ik mijn moeder er niks over verteld. Ze ziet het vanzelf wel. Of niet.”  

Evenwicht is, zoals zo vaak, het sleutelwoord. Maar een beetje meer je hart op de tong kan echt geen kwaad. Uiteindelijk was het etentje met mijn jarige vriendin een feestje en merkte ik dat ik door mijn getrainde eerlijkheidsspier ook eerlijker was naar mezelf. Ik heb benoemd wat ik van bepaalde pijnpunten vond en ze bedankte me voor, jawel, mijn eerlijkheid. “Dat is pas echt vriendschap”, zei ze. En zo is het