Opgaan in rook: zien paffen, doet paffen?

Iedereen die de kersverse Tarantino-film Once Upon a Time in... Hollywood heeft gezien, is het vast opgevallen: de grote hoeveelheid sigaretten die Brad Pitt en Leonardo DiCaprio opsteken. Neem de supernonchalante Cliff Booth, gespeeld door Pitt, halfnaakt klussend in de zon, met een peukie tussen zijn lippen - ontegenzeggelijk hartstikke sexy. Maar de keerzijde komt ook duidelijk in beeld: het personage van DiCaprio hoest de longen uit zijn lijf. Wat doet dat met kijkers?

Zien roken, doet roken

Mischa Stubenitsky, woordvoerder bij KWF Kankerbestrijding, is stellig: "Zien roken, doet roken. Daar is heel veel wetenschappelijk bewijs voor. Als je iemand ziet roken, geeft je brein bewust of onbewust het seintje: ik wil ook een sigaret. Als je Frank Underwood samen met zijn vrouw in House of Cards na een spannende gebeurtenis samen een sigaret ziet roken, krijg jij er, na een lange, vermoeiende werkdag, zelf ook meer zin in. Daarbij maakt het niet uit dat Frank een verschrikkelijke president is. You gotta love him. Zo werkt het ook met de slechterik in de film. Want dat soort rollen zijn stiekem wel stoer, natuurlijk. Dit mechanisme van 'ziet roken, doet roken' werkt sterk bij mensen die in aanraking zijn gekomen met het verslavingsmechanisme, dus mensen die hebben gerookt of nog roken."

En er wordt veel gerookt in films en series, heel veel. In de Netflix-serie Stranger Things bijvoorbeeld, waar ongeveer 26 sigaretten per aflevering worden opgestoken. Dat is meer dan zomaar een 'functioneel sigaretje', kunnen we wel stellen. Zouden we anno 2019 niet beter moeten weten? We zijn immers steeds beter op de hoogte van de gevaren van roken dan, pakweg, twintig jaar geleden. Zou het dan ook niet logisch zijn dat er minder gerookt zou worden?

Paradoxaal genoeg blijkt het tegendeel waar: de afgelopen jaren werd er juist méér gepaft op het witte doek. Zo bleek uit berekeningen van de Amerikaanse anti-tabaksorganisatie Truth Initiative dat in Amerikaanse films tussen 2010 en 2016 het aantal personages dat rookt met 72% is gestegen. Uit onderzoek van dezelfde organisatie blijkt ook nog eens dat er in series van streamingdiensten als Netflix en HBO veel meer wordt gerookt dan in programma's van reguliere zenders. Jongeren die vaker beelden van tabak zien, hebben twee keer zoveel kans om te gaan roken. 37% van de rokers begon ooit na het zien van roken in films. Truth Initiative is daarom bang dat door de vele beelden roken weer wordt genormaliseerd en aantrekkelijker wordt voor jongeren.

Afspraken met adverteerders

Mad Men, Stranger Things, Orange Is The New Black: hoe komt het dat juist bij Netflix zoveel wordt gerookt? Film-en televisiewetenschapper Dan Hassler-Forest, verbonden aan de Universiteit van Utrecht, deed onderzoek naar roken op het witte doek. Hij legde in een artikel in de Volkskrant uit dat diensten als Netflix nog niet zijn gebonden aan overkoepelende afspraken of invloed van adverteerders, en daarom minder terugdeinzen voor bezwaarlijke scènes. Bovendien, stelde hij, ziet het er geloofwaardiger uit bij series die in het verleden afspelen. Om even een plaatje te schetsen: In de jaren zestig rookte ongeveer 60% van de bevolking, tegen iets minder dan een kwart nu.

In een ander interview, met organisatie TabakNee, vertelt hij dat de zichtbaarheid van roken is toegenomen, omdat het een aantrekkelijke manier is om veel over je personages te vertellen. Juist omdát we ons bewuster zijn van de gevaren van roken, kun je veel over een karakter zeggen: rokers zijn vaak de anti-helden. Degenen die de regels aan hun laars lappen. Die het niet zo nauw nemen met hun gezondheid. Truth Initiative concludeerde ook al: roken wordt geportretteerd als glamourous, edgy en opstandig. Allemaal kenmerken die vooral aantrekkelijk zijn voor jongeren.

Netflix heeft onlangs laten weten geschrokken te zijn van het onderzoek van Truth Initiative en heeft in een verklaring aan de pers laten weten dat er naast geweld, grof taalgebruik en seks nu ook een strenger rookbeleid wordt opgesteld. Dat houdt in dat in alle series en films voor jongeren geen tabak of E-sigaretten meer zullen voorkomen, tenzij dit feitelijk of historisch gezien noodzakelijk is.

Want door roken zo uitgebreid in beeld te brengen, normaliseer je het voor kinderen. Logisch dus dat juist zij tegen die beelden beschermd moeten worden. Mischa Stubenitsky van het KWF: "Om ervoor te zorgen dat jongeren niet gaan roken, is het het best als zij niet in aanraking komen met sigaretten. Want als ze zien dat roken 'normaal' is, triggert dat om er ook mee te beginnen. Het heeft een stoer imago, ziet er gezellig uit. Maar ondertussen hebben we het hier wel over een dodelijk product. Een op de twee rokers overlijdt aan de gevolgen ervan. Dat zijn er heel veel."

Hoogleraar verslavingsonderzoek Jacqueline Vink liet aan Editie NL weten: "Bij beginnende rokers is vooral de omgeving heel belangrijk. Erfelijke aanleg voor de verslaving speelt een kleinere rol. Jongeren kijken tegen filmpersonages op. Doordat zij roken in de serie, wordt roken weer acceptabel." Ook Hassler-Forest acht het aannemelijk 'dat roken onder jongeren normaler wordt door veelvuldig gepaf in hun lievelingsserie op Netflix', zo zegt hij in de Volkskrant. Wel valt volgens hem de invloed van roken en geweld op tv vrijwel onmogelijk wetenschappelijk aan te tonen.

Alcohol, geweld en hamburgers

Want ja, als je geweld ziet op het witte doek, ren je toch ook niet direct naar buiten om zelf een willekeurige voorbijganger in elkaar te slaan? En hoe zit het dan met drank of vette hamburgers? Moeten we dat ook dan maar meteen aan banden leggen? Zien we over tien jaar alleen nog maar sportende slechteriken in beeld? Stubenitsky: "Haha, nee, al zou dat wel een grappig gezicht zijn. Over geweld in films: uit onderzoek blijkt dat we geweld niet zomaar kopiëren - het is strafbaar. Dat is echt andere koek. In alle landen, afgezien van Amerika, kun je ook niet zomaar een pistool bij de supermarkt kopen. Met alcohol of ongezond eten ligt het verhaal weer anders. Je wordt niet meteen ziek van één patatje met, maar de eerste sigaret die je opsteekt, tast direct je DNA aan. Qua risicofactoren om ziek te worden heb je sigaretten, dan een hele tijd niets, en dan kom je bij onvoldoende bewegen, slecht eten en alcohol. Roken is dodelijk. Er overlijden meer mensen aan de gevolgen van roken, dan aan overgewicht, alcohol en ongezond eten bij elkaar."

Betutteling

Dan nog een andere kwestie. 26 sigaretten per Netflix-aflevering is vast aan de hoge kant, maar waar ligt de grens tussen 'storend gerook' en 'creatieve vrijheid?' Stubenitsky: "Het is een moeilijke kwestie, want er bestaan geen duidelijke regels voor roken in films en series. Reclame voor roken is sinds 2002 verboden en ook sponsoring mag niet meer. Je mag wel roken op beeld, maar niet sponsoren. Roken wordt, maatschappelijk gezien, wel steeds minder geaccepteerd. Het is belangrijk om er met zijn allen, als maatschappij, over te praten. Is het normaal als je bijna geen sigaretten meer in het straatbeeld ziet, maar dat er op tv nog wel stevig gerookt wordt? Daarover zullen we ook moeten praten met creatievelingen in het vak: zijn de sigaretten van historische waarde, voegt het iets toe aan het verhaal? Wat is de functie van het roken? Verbieden is heel extreem, maar we zullen er wel discussie over moeten voeren."

Is dat niet een beetje betuttelend? Stubenitsky vindt van niet: "Ik snap dat mensen bemoeienis met roken zo kunnen ervaren, maar het gaat om bescherming van mensen die hebben gerookt, willen gaan roken of rokers. Het helpt hen als ze niet dagelijks worden geconfronteerd met beelden van rokende mensen. Laten we in ieder geval de bescherming van onze kinderen op ons nemen. Jongeren, dat blijkt ook uit onderzoek, kunnen de gevolgen op lange termijn, zeg twintig, dertig jaar, niet overzien. Eén zin die mij altijd is bijgebleven: 'Ik ben nog nooit een roker tegengekomen die het leuk vindt als zijn kind gaat roken.' Dat is waar het om gaat. Dat het slecht is, weten we nu wel, maar laten we in ieder geval proberen onze kinderen te beschermen. Daar hebben we immers allemaal belang bij."

Roken op het witte doek: yay or nay

Op Facebook vroegen we wat jullie ervan vinden. Een greep uit de vele reacties:

Lenny: "In nieuwe films zou het verboden moeten worden. Te veel films en series bevatten acteurs die roken en drinken om 'geloofwaardig' over te komen. Ook in videoclips zie je sterren roken. Pure sluikreclame voor een dodelijk fenomeen."

Fleur: "Het roken in Stranger Things past perfect in het jaren '80-sfeertje dat wordt neergezet. Het stoorde me niet, ik kreeg ook niet ineens aandrang om zelf te gaan roken, ik dacht vooral: wat grappig, zo ging dat toen. Ik vind het prima zolang het iets toevoegt."

Xandra: "Ik wil erbij zitten, dichtbij zijn. Vond het altijd heerlijk ruiken en nog altijd wil ik weer meedoen. Ik kan het na bijna negen jaar stoppen nu redelijk laten gaan. Destijds deden de reclames me weinig, overigens. Het is dat ik er nu vanuit nostalgie zo op terugkijk."

Barbara: "Ik heb nooit de behoefte gehad om te gaan roken omdat anderen dat doen, ook niet in film of op tv. Ik denk meestal: wat jammer dat die persoon nog rookt."

Pieter: "Het geeft een bepaald gevoel van vrijheid. Een beetje anarchie in de cultuur, heerlijk!"