Hoe het fraudebeleid ontspoorde en duizenden levens verwoestte
Een doorgeslagen fraudejacht ontaardde in de toeslagenaffaire, die duizenden mensen in de ellende stortte. Waar is het misgegaan met de fraudeaanpak van de overheid, en hoe heeft het zo ver kunnen komen? Op deze vragen moet de parlementaire enquête Fraudebeleid en Dienstverlening een antwoord geven. Maandag komt de enquêtecommissie met haar eindrapport.
De basis voor de intensivering van de fraudejacht wordt gelegd in 2010 door het eerste kabinet-Rutte. De tijdgeest speelt daarbij een belangrijke rol, zo komt terug in verschillende verhoren. Er is brede consensus dat fraude niet mag lonen. Toenmalig minister van Sociale Zaken Henk Kamp komt met een nieuwe fraudewet, waarbij straffen flink worden aangescherpt.
Waarschuwingen van zijn ambtenaren dat het wel meevalt met fraude slaat hij in de wind. Kamp heeft het gevoel dat de cijfers die hem worden voorgelegd nooit kunnen kloppen, en dat de daadwerkelijke omvang van de fraude veel groter is.
Ook nu staat hij nog steeds achter wat hij heeft gedaan. "Het is heel logisch dat als mensen iets niet mogen doen, maar daar geen sanctie op staat, daar geen preventieve werking vanuit gaat", zegt hij in het verhoor.
Alles of niets
Onderdeel van de fraudeaanpak is dat je bij een kleine fout alles moet terugbetalen: de zogenoemde 'alles of niets'-benadering. Ambtenaren waarschuwen: dat gaat een bloedbad aanrichten. Maar naar deze waarschuwingen wordt niet geluisterd, of ze dringen niet door tot de politieke top. Toenmalig staatssecretaris Frans Weekers van Financiën klaagt tijdens zijn verhoor over een cultuur van wegmasseren.
Niet alleen de hardvochtigheid van de wet is een probleem, vanwege de noodzaak om te bezuinigen is ook de dienstverlening uitgekleed, zodat het moeilijk is om nog ergens gehoor te vinden als je een besluit van de Belastingdienst om toeslagen terug te vorderen wilt aanvechten.
Lodewijk Asscher, eind 2012 minister van Sociale Zaken, raakt er al snel van overtuigd dat de wet moet worden aangepast. Maar zo makkelijk gaat dat niet. De VVD houdt vast aan de wet. Asscher heeft er naar eigen zeggen 'buikpijn' van, maar moet de wet verdedigen zolang er geen meerderheid is in het kabinet om hem aan te passen.
Bezuinigen
Er komt nog iets bij: het kabinet-Rutte II dat in 2012 aantreedt, moet miljarden euro's bezuinigen en de afdeling Toeslagen vormt daar geen uitzondering op. Het idee is dat met stevige controle extra geld in het laatje kan worden gebracht waarmee de bezuinigingstaakstelling kan worden behaald.
De afdeling Toeslagen van de Belastingdienst moet 25 miljoen aan fraude opsporen. Vervelend, vindt de Belastingdienst. Maar er wordt wel alles op alles gezet om dit bedrag te halen. "Dat ging wel over de rug van de aanvragers", zegt Monique van de Bospoort, die destijds plaatsvervangend directeur Toeslagen was.
Om een zo hoog mogelijke opbrengst te halen worden vooral mensen die veel toeslag krijgen eruit gepikt voor controle. "Daar was een platte reden voor", zegt Van de Bospoort. "Er zitten altijd onterechte aanvragen in, dus als je deze groep controleert is het bedrag dat je kunt opvoeren hoger." Omdat alle focus ligt op het opsporen van fraude, blijven bezwaarschriften liggen.
Keiharde fraudejacht
Deze fraudejacht pakt keihard uit voor tal van gezinnen. Bij een klein foutje worden meteen alle toeslagen teruggevorderd. Mohamed El Bali, die een gastouderbureau runt, maakt hartverscheurende taferelen mee. "Mensen braken in tranen uit, moesten naar de voedselbank. En kregen vaak ook verwijten van hun eigen familie: dan moet er wel iets aan de hand zijn. De Belastingdienst doet zoiets niet zomaar."
Duizenden mensen moeten grote bedragen aan toeslagen terugbetalen en komen zwaar in de financiële problemen. "Ik werd als fraudeur bestempeld maar er werd me niet uitgelegd wat ik fout had gedaan", zegt Dulce Gonçalves-Tavares. "Ik vergeet nooit meer: betalen, betalen, betalen, terugbetalen, terugbetalen, terugbetalen. Maar met wat?"
Gedupeerden die naar de rechter stappen, worden in het ongelijk gesteld. Jarenlang hanteert de hoogste bestuursrechter, de Raad van State, de 'alles of niets'-lijn, die inhoudt dat een kleine fout bij het aanvragen van toeslagen alle toeslagen van een heel jaar worden teruggevorderd.
Idioot
"Als iemand een klein foutje maakt, is het natuurlijk idioot om iemand daarvoor kapot te maken", zegt premier Rutte in zijn verhoor voor de enquêtecommissie. "Een drama dat tienduizenden mensen heeft geraakt en dertien jaar heeft kunnen dooretteren. Ik vind dat echt verschrikkelijk en daarvoor kan ik alleen maar mijn welgemeende excuses aanbieden."
Herhaling voorkomen
"De enquêtecommissie komt ongetwijfeld met een reeks aanbevelingen om herhaling van dit drama te voorkomen", zegt politiek verslaggever Roel Schreinemachers. "Deels laten die zich raden. Wetten moeten zorgvuldiger worden opgesteld. De Tweede Kamer moet wetsvoorstellen grondiger behandelen. En als een wet eenmaal van kracht is, moet beter worden gemonitord wat de effecten zijn. Daarbij moet ook beter worden gekeken of sancties voor het niet naleven van regels wel proportioneel zijn."
"Waarschijnlijk is ook een van de aanbevelingen dat waarschuwingen van ambtenaren beter hun weg naar de top moeten vinden. Want er waren al vanaf het begin signalen dat de fraudewet hard uitpakte, maar deze geluiden bereikten de politieke top niet of nauwelijks. Als dat wel was gebeurd, had eerder kunnen worden bijgestuurd, en had veel ellende kunnen worden voorkomen."
