Vijf jaar na MH17: 'Waarom zegt niemand sorry?'

In het kort:

• Al vanaf maart 2014 zijn er signalen dat het luchtruim van Oekraïne mogelijk onveilig is voor burgerluchtvaart.
• Uit tapgesprekken van de Oekraïense geheime dienst uit juni en begin juli 2014 blijkt dat wordt gesproken over zwaar luchtafweergeschut waar separatisten om vragen: een Buk.
• Op 14 juli, de dag waarop een Antonov wordt neergehaald, wordt Nederland geïnformeerd dat separatisten vragen om Russische luchtsteun. Op dezelfde dag melden Amerikanen dat geavanceerd Russisch luchtafweergeschut is gearriveerd bij de grens.
• Op 16 juli 2014 wordt een Oekraïens gevechtsvliegtuig neergehaald door een Russisch vliegtuig of een Russische raket.
• Vanuit Nederland wordt (achteraf, na 17 juli) een melding geplaatst in het Europees waarschuwingssysteem, waarin wordt gewaarschuwd voor 'vlieghoogte'.

Op 16 juli 2014 publiceert de Russische Federatie twee keer een zogeheten Notice to Airmen, een officieel 'bericht aan luchtvarenden', een Notam. Voor iedereen die vliegt, dus. Op 17 juli om 00.00 uur wordt het Russisch luchtruim langs de grens met Oost-Oekraïne gesloten. Tot een hoogte van flight level 530, meldt één van die berichten: ruim 16.000 meter. Vanwege 'gevechtshandelingen' in Oekraïne, staat er. 'To ensure intl flt safety.' De Notam wordt uitgegeven om de veiligheid van internationaal vliegverkeer te verzekeren.

Het is precies één dag voordat de Russische Buk-Telear van de 53ste luchtafweerbrigade uit Koersk de grens over zal gaan. De Buk die in juni 2014 al was gesignaleerd nabij de grensregio. Vastgelegd op een foto. De Buk die naar pro-Russisch separatistengebied in Oekraïne zal gaan, richting de 'volksrepublieken' Donetsk en Luhansk. Op 17 juli 2014.

Wat gebeurde er met de Russische Notam? Niets. Terwijl de sluiting van het luchtruim aan Russische kant tot 16.000 meter veel hoger was, dan die aan Oekraïense zijde: FL320, 9753,6 meter. De vlieghoogte van MH17 was 10,1 kilometer. Het Russisch luchtruim lag op de route van luchtweg 980 die MH17 zou volgen… De Notams werden door het 'automatisch vliegplansysteem' gewoon geaccepteerd. De Onderzoeksraad voor Veiligheid heeft nooit 'duidelijkheid' gekregen van Rusland over het waarom van de sluiting van het luchtruim.

Op 17 juli om 12.14 uur vertrok de lijnvlucht van Malaysia Airlines naar Kuala Lumpur vanaf gate 3 op Schiphol. Aan boord van MH17: vier leden cockpitbemanning, elf leden cabinepersoneel, 283 passagiers. 298 mensen. 196 Nederlanders.

Mensen worden een dossier

April 2019, bijna vijf jaar later. Een beetje moedeloos zitten we in een werkhok op de redactie, collega Michaël Niewold en ik. Michael verloor zijn broer Tallander, die op de fatale vlucht zat. Ik schreef over het indrukwekkende afscheid van z’n broertje. 

We turen naar een grote stapel papier. Michaël heeft via de Wet openbaarheid van bestuur documenten opgevraagd. Er wordt veel niet openbaar. Op de speaker Fons Lambie, de politiek verslaggever van RTL Nieuws die het 'dossier-MH17' volgt. 298 mensen zijn een dossier geworden.

Mijn gedachten dwalen af. Al die jaren wroeten, naspeuren, onderzoek, procedures, rechtszaken. Vaak in avonduren, of 's nachts.

Niet dat we de illusie hebben dat wij daders en handlangers voor een rechter kunnen brengen. Dat is aan anderen. Maar er zijn zoveel losse eindjes, zoveel onbeantwoorde vragen.

Niets doen komt neer op capitulatie. En tegelijk voel ik me onmachtig. Waarschijnlijk net als onze man in Moskou, Martijn Smiers. Of researchcollega Roland Strijker. Of onze correspondent Jeroen Akkermans, die forensisch bewijs leverde dat het een Russische Buk-raket was. Of verslaggeefster Jildou van Opzeeland, die zo veel nabestaanden zo vaak sprak.

Als je nabestaanden spreekt, krijg je een begin van een idee van wat gekmakende onmacht echt is. Dan zie je verdriet, gemis, littekens die nooit meer weggaan. Hoop op gerechtigheid, je klampt je vast aan de hoop. Maar bij velen is nog steeds de vraag: waarom kon MH17 überhaupt boven oorlogsgebied vliegen? Waarom trok niemand aan de bel?

Michaël, Fons en ik nemen de inventarislijst van Buitenlandse Zaken door: honderden en honderden documenten worden niet openbaar. Want diplomatie. Op even dagen heb ik er begrip voor, op oneven dagen word ik boos: kan dit niet anders, verdorie?

Het allerlaatste document

Onze blik valt op het allerlaatste document. Een stuk dat al wel openbaar is, en we daarom krijgen. Ik krijg het gevoel alsof m’n keel langzaam wordt dichtgeknepen. Achteraf zie je scherper wat je al wist. Kon weten. Moest weten.

Het is een officiële briefing van het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken over de Russische destabilisatie van Oost-Oekraïne. 14 juli 2014, drie dagen voor de ramp. Wat er staat? De Amerikanen weten precies wat er gaande is. Een exacte opsomming van de militaire opbouw aan de Russische kant van de grens, in zuidwest-Rusland. De levering van zwaar materieel aan separatisten: tanks, raketwerpers , luchtdoelgeschut, bepantserde voertuigen – de lijst is eindeloos. Namen, rugnummers, data.

En dan dit, stellig: "Nog geavanceerder luchtafweergeschut is hier ook al gearriveerd." Er valt een diepe stilte. Niet meer systemen, maar nog geavanceerder. Die zijn dus ook al gearriveerd. Je hebt weinig verbeelding nodig om te snappen wat hier staat. De Amerikanen hebben kennelijk overal oren en ogen. Op de grond. In de lucht: spionagesatellieten, verkenningsvliegtuigen. De NAVO ook – die oefent in die periode in de Zwarte Zee. Onthoud die datum: het is 14 juli 2014.

Geen alarmbellen

Gek genoeg gaan geen alarmbellen af. Niet als het gaat om commerciële luchtvaart. Opmerkelijk genoeg gebeurde dat eerder wel, ná de Russische annexatie van de Krim. Als Russische militairen proberen luchtafweergeschut van Oekraïne op de Krim in handen te krijgen, komt op 4 maart een waarschuwing van de Amerikaanse luchtvaartautoriteit. In een Notam wordt gewaarschuwd voor potentieel gevaar.

In die periode stelt de OVSE, de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa, een memorandum op. Op 7 maart 2014 krijgen alle landen, ook Nederland, dit memo. Het waarschuwt voor 'the real threat of the use of illegal weapons in the airspace of Ukraine'. Het is vier maanden voor de crash. En er wordt niet expliciet gezegd dat burgerluchtvaart gevaar loopt.

In diezelfde periode strijden de (nieuwe) Russische en Oekraïense luchtverkeersleiding om zeggenschap over het luchtruim boven de Krim. Ze zitten elkaar dwars, verstoren frequenties. Het leidt op 2 april 2014 tot een zogeheten 'State Letter' van de internationale organisatie ICAO, die waakt over veiligheid van de luchtvaart: mijd de Krim.

Dat wordt in gang gezet. De Amerikaanse luchtvaartautoriteit FAA geeft niet alleen opdracht de Krim te mijden, maar roept ook op tot buitengewone voorzichtigheid voor andere delen van het luchtruim van Oekraïne.

Europese luchtvaartorganisaties zijn minder stellig, maar roepen ook op te passen in het 'nabijgelegen' luchtruim van de Krim. Veel vliegmaatschappijen blijven vliegen over Oekraïne, op weg naar het oosten. Het is goedkoper. Ook Malaysia Airlines, dat mede namens partner KLM lijnvluchten verzorgt.

Er zijn aanwijzingen dat de Krim nog maar het begin is. Dat autoriteiten zich moeten voorbereiden op meer ellende aan de oostgrenzen van Europa. Ook onze eigen NCTV, de antiterreurcoördinator en ook verantwoordelijk voor burgerluchtvaart, komt in actie.

Update van dreigingsanalyse

Op 8 april 2014, horen we jaren later, vraagt de NCTV aan onze eigen inlichtingendiensten AIVD en MIVD en de politie om een update van een 'dreigingsanalyse' in verband met in- en uitgaande luchtvaart. Daarbij wordt de 'actuele situatie' in Oekraïne specifiek genoemd.

Ook in luchtvaartkringen staat Oekraïne geregeld op de agenda. Het probleem is dat de internationale organisaties niet veel kunnen doen. Landen zijn soeverein, als het gaat om hun luchtruim.

Vliegmaatschappijen besluiten zelf of vliegen over conflictgebieden veilig is. Niet iedereen heeft de macht van de Amerikaanse FAA. Of de kennis van de Amerikanen.

Bewaard voor het nageslacht

Begin mei 2014 wordt Oekraïne besproken in de European Civil Aviation Conference (ECAC). Daar móéten zorgen zijn geuit. Een Nederlandse topambtenaar van het ministerie van Infrastructuur en Milieu maakt een intern verslag, en schrijft daarnaast zijn eigen waarnemingen uit. RTL Nieuws vraagt dit op, maar krijgt het niet. De Tweede Kamer krijgt het later vertrouwelijk ter inzage.

Vlak daarna wil het ministerie de stukken weer ophalen; maar wakkere Kamerleden steken daar een stokje voor – dit moet bewaard voor het nageslacht. Zodat we ooit weten of er een waarschuwing was.

Ik keek de afgelopen dagen persconferenties terug. Kamerdebatten, Kamerbrieven, onderzoeken. Tussen de regels door proefde ik waar in Nederland de grootste politieke kramp zit: het luchtruim. Morele verlegenheid. Een doorziekend ongemak. Een formalistische opstelling.

KLM die naar Malaysia verwees, maar in een hoorzitting in het parlement na herhaalde vragen geen antwoord wilde geven op de vraag wat men voor 17 juli 2014 wist over risico’s in het luchtruim. Ook de staat volhardt daarin. 

Wijzen naar anderen. Naar Rusland, naar de separatisten in Donetsk en Luhansk, naar de verantwoordelijkheid van Oekraïne voor het luchtruim.

Schril contrast

De enorme inspanning die Nederland ná 17 juli 2014 internationaal ondernam om vliegen boven conflictgebieden te vermijden, of veiliger te maken, staat in schril contrast met de periode daarvoor. Niet-handelen. Niet-nadenken.

Een Nederlandse ambtenaar zou later tegen de Onderzoeksraad voor Veiligheid (OVV) zeggen: "We hebben er op geen enkel moment aan gedacht dat daar ook nog burgervliegtuigen overheen vlogen."

De OVV stelt in het rapport van oktober 2015 over het neerhalen van MH17 snoeihard dat Oekraïne het luchtruim had moeten sluiten. De Nederlandse staat volgt de OVV daarin tot op de dag van vandaag niet; er zou 'geen bewijs' zijn. Geen bewijs dat Oekraïne wist er een Buk was aangevoerd.

Kwestie van strategie, zeggen Haagse bronnen. Oekraïne is een belangrijke partner in het Joint Investigation Team, het JIT. Eerst het strafrecht, en eerst de aansprakelijkheidsstelling van Rusland. De rest zien we later wel.

Er staat een heel opmerkelijke zin in het OVV-rapport over ons eigen land. Die zin sloeg destijds, achter de schermen, in als een bom. Pagina 253: "Hoewel Nederland formeel gezien geen rol had ten aanzien van de keuze van de route van vlucht MH17, is denkbaar dat de staat informeel wel invloed had kunnen uitoefenen, bijvoorbeeld door luchtvaartmaatschappijen te waarschuwen voor dreigingen vanuit het conflictgebied." 

Je hoeft slechts de reacties van betrokken ministeries op het concept-rapport terug te lezen om te beseffen hoeveel pijn die ene zin veroorzaakte. Hoeveel ongemak, hoeveel verlegenheid.

Wat wist onze overheid?

Eenzelfde hinderlijk ongemak ervaar ik zelf als ik de delen van het OVV-rapport over het luchtruim en de verantwoordelijkheidsverdeling lees. Wie wat wanneer wist. Formalistisch. Nee, een concréte dreiging tegen burgerluchtvaart was formeel, vooraf, niet vast te stellen. Niet op basis van 'openbare bronnen'. Of, op basis van informatie van overheidsdiensten. Nee, niemand wist vooraf dat iemand een vliegtuig uit de lucht zou schieten.

Die benadering voert terug naar een onderliggend onderzoek van de Commissie van Toezicht voor de Inlichtingen en Veiligheidsdiensten (CTIVD): wat wist onze overheid? Wat wisten de AIVD en MIVD? Nou, niets. Ook zij wisten vooraf niet dat iemand een vliegtuig zou neerhalen. Ze wisten ook niet dat er –mogelijk – een Buk richting Oekraïne ging. Uit informatie die men wel had, leidden de diensten af dat separatisten niet over zwaar luchtafweergeschut beschikten.

De dreigingsanalyses die AIVD en MIVD maakten, op basis van het verzoek van de NCTV van 8 april 2014, zijn nooit openbaar gemaakt. De Kamer kreeg ze uiteindelijk, jaren later, vertrouwelijk. Ik zou ze dolgraag lezen. Ik vermoed dat er dezelfde cirkelredenering in terugkeert, de cirkelredenering die de crux is van de verdedigingslinie.

Strijd verplaatst zich naar het luchtruim

Geheime diensten onderzoeken 'potentie', 'capaciteit' en 'intentie'. Dat is jargon voor: hebben de schurken materiaal waarmee ze verschrikkelijke dingen kunnen doen, en weten we of dat ook de bedoeling is? Nee, we wisten vooraf niet dat het de bedoeling was 298 mensen te vermoorden.

Wel stuurde onze militaire inlichtingendienst MIVD dagelijks 'intelligence summary's' over de situatie in Oekraïne naar de NCTV. En in mei 2014 wist de MIVD exact wat er aan de hand was, namelijk dat de strijd zich verplaatste naar het luchtruim. Lees maar terug. (pag. 25): "Wel was duidelijk dat de separatisten de gezamenlijke intentie hadden de gevechtsvliegtuigen en -helikopters van de Oekraïense luchtmacht uit de lucht te schieten."

Ik heb de pest aan complotdenkers in het dossier MH17. Het vervuilt, het leidt af van de kern, het helpt de Russen in de consequente desinformatie en het zaaien van verwarring. En toch denk ik dat we nog steeds niet alles weten over wat onze overheid wist.

Het zit me enorm dwars. Nog steeds galmen de woorden na in mijn hoofd, van wat een goed ingevoerde bron ooit tegen me zei: "Ze moeten meer hebben geweten."

Er is dus een reden waarom ik dit denk. Ooit vroeg ik het ministerie van Infrastructuur en Milieu in een Wob-procedure: kunt u mij alles geven wat u heeft over het luchtruim? RTL Nieuws kreeg een antwoord waar we niets aan hadden. Dat verslag van een topambtenaar uit mei 2014 bleef geheim. Is dit het, vroeg ik toen aan het ministerie? Ja, dit is echt alles wat er is. Er ís niets. Misschien moet ik het dan maar laten rusten, dacht ik. Ik liet het lopen. Later bleek dat het tóch naar de NCTV was gestuurd, in verband met 'aviation security'.

Inmiddels weten we dat er meer is.

Jaren later, in een Wob-procedure van collega Michaël Niewold, duiken nieuwe gegevens op, bij datzelfde ministerie. De Kamer vroeg er eerder naar, maar werd het bos in gestuurd. Het gaat om meldingen in Eccairs, het Europees systeem waarin door landen meldingen over incidenten in het luchtruim worden geplaatst.

Inmiddels weten we dat er in ieder geval één (Nederlandse) melding is , van vóór 17 juli 2014. Die achteraf in het systeem is geplaatst. En die gaat over 'vlieghoogte'.

Onrustbarend

Het is van tweeën een: óf een Nederlandse piloot of luchtvaartmaatschappij dacht ná de crash van MH17: o ja, er was iets met gedoe in het luchtruim, laat ik het alsnog maar melden. Of de melding was voor 17 juli al gedaan bij de diensten onder het ministerie, en pas ná die fatale dag alsnog in Eccairs geplaatst.

In het eerste geval blijkt het systeem niet te hebben gewerkt omdat er eenvoudig geen tijdige melding werd gedaan. Onrustbarend. In het tweede scenario heeft iemand ontzettend zitten pitten, met mogelijk vergaande consequenties. Nog onrustbarender.

Deze zaak is onder de rechter. Op woensdag 19 juni, de dag waarop het JIT vier verdachten officieel in staat van beschuldiging stelde, moest Michaël naar de bijeenkomst van het Openbaar Ministerie met nabestaanden, in Nieuwegein. Ik mocht namens hem naar de rechtbank Midden-Nederland. De overheid betoogde dat alles geheim moet blijven: de melding, en wat eraan voorafging. Op basis van Europese verordeningen, op basis van de Luchtvaartwet.

Ik dacht dat ik gek werd. In het laatste woord dat ik kreeg van de rechter, zei ik: "Ik weet niet of we spoken najagen. U kunt alle stukken vertrouwelijk opvragen en beoordelen of er een redelijk maatschappelijk belang is dat dit wordt opgehelderd. Help ons, alstublieft." De uitspraak komt eind deze maand, na de vijfde verjaardag van MH17.

Er is meer, er moet meer zijn. Weet je nog, de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, John Kerry, drie dagen na de ramp, op 20 juli 2014? "We zagen de raketbaan, we zagen de inslag, we zagen dit toestel verdwijnen van het radarscherm."

Er kan uit worden afgeleid dat de VS het bewijs hebben, radar- of satellietdata. Als je de raketbaan zag, ken je de lanceerlocatie. Als je de inslag zag, en je zag het toestel verdwijnen, dan was je getuige – mogelijk zelfs live en rechtstreeks – van de moord op 298 mensen.

De OVV zegt het ingewikkeld. Dat de OVV 'inzage' heeft gehad in deze 'gerubriceerde informatie'. Van 'andere landen'. Meervoud. In ieder geval van de Amerikanen.

Ze hebben de beelden gezien

Ze hebben dus de beelden gezien. Daarom concludeert de OVV op pagina 69 van de onderzoeksverantwoording: "De gerubriceerde informatie bevestigt de bevindingen over de oorzaak van de crash die in het onderzoeksrapport is weergegeven."

Later bleek dat onze MIVD dezelfde inzage had, samen met de toenmalige OVV-baas, Tjibbe Joustra. Ik hoorde uit justitiekringen dat de MIVD-functionaris een proces-verbaal van bevindingen heeft gemaakt. Opgemaakt op ambtseed. Ingebracht bij de rechter-commissaris. Zodat het kan worden ingebracht als bewijs tegen daders en degenen die het drama faciliteerden.

Als de Amerikanen, mogelijk zelfs live, rechtstreeks getuige waren van het neerhalen van MH17 op 17 juli 2014, wat wisten zij dan daarvóór? Wat wisten hun oren en ogen, op de grond, in de lucht? Wat wist Oekraïne? Wat wist de NAVO? Wat wist Nederland?

Wat weten we van de 150.000 onderschepte telefoongesprekken die de Oekraïense geheime dienst SBU onderschepte? Was dat 'bulkinterceptie', data die achteraf werd geanalyseerd? Of zat er iemand aan de telefoon mee te luisteren en daarover te rapporteren aan zijn meerderen? Wanneer wist iemand dat zwaarder militair luchtafweergeschut onderweg was naar zuidwest-Rusland? En wanneer dat de grens over zou gaan?

Geen antwoord

Het zijn vragen waarop we voorlopig geen antwoord zullen krijgen. De Buk zou in een donkere nacht de grens over worden gereden. Kon Oekraïne het weten, na de telefoontaps?

Oud MIVD-baas Pieter Cobelens: "Hierover heb ik geen andere feitelijke kennis dan dat dit soort informatie altijd moeten worden vertaald, bekeken op mogelijkheid tot misleiding en dan in juiste context geplaatst. Bij bulkinterceptie duurt dat – afhankelijk van het type zoekmachine – doorgaans iets langer." 

Terug naar het conflict – de burgeroorlog in Oekraïne, ná de Krim.

In april 2014 intensiveert de strijd in het oosten van Oekraïne, in en rond de volksrepublieken. De strijd verdwijnt van Nederlandse voorpagina’s. Er komt een grote vluchtelingenstroom op gang, en er wordt hard gevochten.

In april worden militaire helikopters neergehaald door de separatisten. Waarschijnlijk met Manpads, raketten die je afvuurt vanaf je schouder. En met mitrailleurs. Het kleinere werk. De strijd intensiveert in mei, als nog twee Oekraïense helikopters worden neergehaald.

De schutter belt

In juni verhevigt de strijd, en op de 6de van die maand in 2014 volgt een afsluiting van het luchtruim tot FL260: 8.000 meter. Op 8 juni 2014, om 11.30 uur, belt Igor Strelkov, alias Igor Girkin, alias ‘de schutter’, met de assistent van de Russische bevelhebber op de Krim, Aksyonov. Girkin – Rus, militair commandant en minister van Defensie van volksrepubliek De Krim – luidt de noodklok.

Dit is één van de taps van de Oekraïense geheime dienst die het JIT vorige maand publiceerde: "Als er op korte termijn geen grootschalige hulp arriveert, dan zullen ze (Oekraïne, red) ons wurgen. We hebben fatsoenlijke 'anti-aircraft-defense' nodig. We kunnen het niet meer alleen met Manpads. En het moet bemand zijn met getraind personeel, uiteraard, want we hebben geen tijd meer om te trainen." 

Om 11.46 belt de Russische bevelhebber op de Krim terug. Hij verzekert: komt goed, er wordt aan gewerkt.

In de weken daarna groeit de internationale bezorgdheid. Op 14 juni crasht een militair transporttoestel op het vliegveld van Loehansk. Op 24 juni luidt de Amerikaanse Permanent Vertegenwoordiger bij de VN, Samantha Power, de noodklok. Tegen de Veiligheidsraad zegt ze dat de Iljoesjin-76 MD waarschijnlijk werd neergehaald met Russische wapens. "En we zien een alarmerende herschikking van duizenden Russische troepen en militair materieel langs de grens met Oekraïne – het dichtstbij sinds de invasie van de Krim in februari."

En dan volgt een game change. Althans: dat had het kunnen (of moeten) zijn.

Op 30 juni 2014 spreekt NAVO-generaal Breedlove op een persconferentie over de Russische troepenopbouw langs de grens, en over het leveren van ‘luchtdoelwapens’ aan de separatisten. "Ja, ook die wapens. Wat we zien bij trainingen aan de oostkant van de grens is groot materieel, tanks, pantservoertuigen, luchtafweergeschut. En nu zien we dat die ook gebruikt worden aan de westkant van de grens."

Raketten op wielen

Cruciaal is wat hij even later zegt. Het gaat hier om zwaar, geavanceerd luchtdoelgeschut. Niet voor op de schouder. Dan zegt Breedlove over specifiek materieel dat nog niet de grens over is: 'vehicle-borne capability'. Vehicle-born. Geen Manpads, maar raketten op wielen.

En dan: "We hebben nog geen luchtverdedigingsvoertuigen over de grens gezien, maar we hebben ze wel zien trainen in het westen van Rusland, enzovoort. Dus ik denk dat er verschillende soorten zwaar geschut de grens over gereden worden."

De Oekraïense president Poroshenko zegt begin juli in een nachtelijke televisietoespraak: "We zullen aanvallen en ons eigen land bevrijden." 

Oekraïne voert de druk op, op de grond, en in de lucht. Enkele dagen later moeten Russische milities onder leiding van Igor Girkin vluchten uit Slavansk en andere plaatsen, die ze sinds april onder controle hadden. Girkin en zijn mannen trekken zich terug in Donetsk. Er wordt een eindspel verwacht, een belegering van steden.

Op 10 juli 2014 geeft separatistenleider Borodai een persconferentie in Donetsk. Hij is net terug uit Moskou, waar hij al veelvuldig was. Voor 'politieke consultaties'. Aan zijn zijde Girkin, de militair commandant en minister van Defensie.

Met wie sprak Borodai? Dat kon hij niet zeggen. Wel dat de consultaties 'succesvol' waren. Wat dat behelsde was geheim, 'military intelligence'. "Ik reken zeer sterk op hulp van de Russische Federatie in de zeer nabijgelegen toekomst."

Het tij keren

Een dag later, vrijdag 11 juli, belt Borodai met een hoge Russische functionaris. Die functionaris is Vladislav Surkov, strateeg van Poetin – een man met goede connecties in het Kremlin. Wat belooft Surkov? Dat er tempo wordt gemaakt. Dat stappen zullen worden gezet. "Stappen die het tij zullen doen keren."

Fast forward naar maandag 14 juli. Alweer een dag die een game change had kunnen of moeten inluiden.

Het is de dag waarop een Oekraïense Antonov wordt neergehaald, op ruim 6.000 meter hoogte. Het is een alarmerende ontwikkeling. Was het een Russische luchtdoelraket? Was het toch een Manpad?

Het is de dag waarop Oekraïne een nieuwe Notam uitvaardigt. Het luchtruim wordt gesloten tot FL320, tot 9.753,6 meter.

Kritieke fase

Het is de dag waarop Oekraïne Westerse diplomaten worden gebriefd. Ook Nederland is daarbij – het veelbesproken Kiev-memo dat de regering eerst niet vrijgaf, en later uitlekte via Argos.

De Nederlandse plaatsvervangend chef de poste rapporteert om 16.52 aan Buitenlandse Zaken wat de Oekraïense minister Klimkin in die briefing meldt, namelijk dat de oorlog in een 'kritieke en gevaarlijke' fase komt, omdat de Antonov alleen neergeschoten kan zijn door Russische vliegtuigen, of Russische 'anti-aircraft'-wapens. Er wordt beeldmateriaal getoond, over welk Russisch materieel aanwezig is. In diezelfde briefing wordt melding gemaakt van een afgeluisterd tapgesprek van separatisten. In het Kiev-memo staat dat ze vragen om de inzet van Russische gevechtsvliegtuigen.

Op dezelfde dag, 14 juli 2014, wordt door de Oekraïense geheime dienst een telefoongesprek afgeluisterd tussen twee Russen die actief zijn in Loehansk. Dan valt voor het eerst het woord 'Buk'.

Vorige maand bracht Oekraïne een document in een juridische procedure tegen Rusland. Oekraïne baseert zich in dat stuk op de oude tap van 8 juni 2014 die het JIT recent publiceerde, maar gaat een stap verder. Volgens Oekraïne was Igor Girkin in het telefoongesprek nog explicieter. Girkin was 'één van de individuen die om de Buk vroegen'. 

Op 14 juli 2014 was zonneklaar dat het luchtruim van Oekraïne gesloten had moeten worden voor alle burgerluchtvaart; de risico's waren na het neerhalen van de Antonov niet meer te overzien.

En het zou nog erger worden. Op 16 juli 2014 kondigt Rusland de sluiting van het eigen luchtruim af tot ruim 16.000 meter, vanaf 17 juli, om 00.00 uur.

Op dezelfde dag, 16 juli, vindt een ernstig incident plaats, waarover we pas achteraf horen. Een Oekraïens gevechtsvliegtuig wordt neergehaald boven Oost-Oekraïne, een Sukhoi-SU25. Er zijn verschillende berichten – het kan een luchtgevecht met een Russische Mig zijn geweest, of een lucht-lucht-raket.

Zouden de ogen en oren van de Amerikanen, de NAVO, de Oekraïners uit hebben gestaan? Wat zal de OVV later verklaren over het neerhalen van het gevechtsvliegtuig op 16 juli? "De wapensystemen die de autoriteiten in hun verklaringen noemden, kunnen kruishoogte van civiele vliegtuigen bereiken."

De grens over

In de nacht van 16 op 17 juli 2014 wordt de Buk vanuit Rusland over de grens getransporteerd, op weg naar de akker waarvandaan later geschoten zal worden. Zonder 'combat control centre', waarmee een civiel van een militair toestel onderscheiden had kunnen worden.

In de ochtend van die 17de juli 2014 zijn er weer telefoongesprekken die zijn getapt. Of 'het' er is. Ja, het is er. In een van die gesprekken wordt de Buk letterlijk genoemd.

Om 12.31 uur stijgt vlucht MH17 op vanaf startbaan 36C op Schiphol. Om 16:28 uur is er een telefoongesprek in separatistengebied in oost-Oekraïne: "Er komt een vogeltje jullie kant op gevlogen."

Het noodlot had zijn bestemming en zijn slachtoffers gevonden – de kroniek van een aangekondigde dood. Van 298 mensen.

MH17 – vijf jaar later. We weten al veel. Over de toedracht. Over daders en handlangers. Over het luchtruim. Er is het gruwelijke verzuim van Rusland en separatisten om verantwoording af te leggen.

Er zijn nog steeds vragen over het luchtruim. Waarom sloot Oekraïne dat niet? Had Nederland niet toch luchtvaartmaatschappijen moeten alarmeren over dreigingen boven een conflictgebied? Of Maleisië?

Ik denk vaak terug aan gesprekken met mijn collega Michaël Niewold, waarin het persoonlijke en professionele soms door elkaar heen loopt, en altijd die indringende vraag terugkeert.

"Waarom zegt niemand sorry?"