Van moslimangst tot antiterreurwet: hoe 9/11 ook Nederland raakte

Zaterdag is het precies twintig jaar gelden dat gekaapte passagiersvliegtuigen de twee wolkenkrabbers invlogen van het World Trade Center in New York. Dezelfde ochtend was ook het Pentagon doelwit en stortte een vierde gekaapt toestel neer in Pennsylvania. Bijna drieduizend mensen kwamen om het leven, onder wie de negentien kapers van moslimterreurgroep al-Qaeda.

Ook in Nederland hebben de aanslagen impact gehad. Denk aan praktische dingen zoals strengere controles door de douane op het vliegveld en de regels voor hoeveel vloeistoffen je in je handbagage mag meenemen uit vrees voor zelfgemaakte explosieven. Maar daar bleef het niet bij.

'Verpletterende indruk'

"De aanslagen van 11 september 2001 maakten een verpletterende indruk op veel Nederlanders", zegt historicus en Amerika-deskundige Maarten van Rossem. "In het begin had je al die bangmakerij. Dat er overal in het Westen aanslagen zouden komen door al-Qaeda, ook in Nederland. Die aanslagen zijn er lokaal geweest in onder andere Londen en Madrid, maar de apocalyptische voorspellingen van toen zijn helemaal niet uitgekomen."

Volgens Van Rossem zijn we in Nederland sindsdien anders gaan kijken naar terreur. "We hebben zaken veel erger gemaakt dan ze zijn en met de militaire missie in Afghanistan braaf meegedaan aan de Amerikaanse War on Terror die – ook vanuit Nederlands perspectief – is uitgedraaid op een totale mislukking. Terwijl ik in die dramatische dagen in september 2001 al heb betoogd dat 9/11 geen begin van een oorlog was, maar een terroristische aanslag."

'Geen kantelpunt'

Een aanslag die, in de jaren die volgden, ook maatschappelijke gevolgen kreeg. Er ontstond een steeds fellere discussie over moslims. Die zouden de liberale kernwaarden in Nederland niet accepteren, zoals de vrijheid van meningsuiting, homoseksualiteit en vrouwenrechten.

"Tot op de dag van vandaag worden de gebeurtenissen van 9/11 in Nederland gelinkt aan integratie en moslims", zegt socioloog Thijs van Dooremalen. Hij promoveerde op de invloed van 9/11 op de beeldvorming van moslims in verschillende landen. "Nu denken veel mensen dat 9/11 een soort kantelpunt was in dit vraagstuk, maar dat was het niet."

Uit zijn onderzoek blijkt dat er destijds onder Nederlandse politici en opiniemakers weinig verbazing was over wie de daders waren van de aanslagen. "We waren wel verbaasd dat zoiets in Amerika kon gebeuren, maar niet dat het uit de moslimhoek kwam. Het raakte aan dingen die hier al langer werden besproken, zoals het essay 'Het multicutulerele drama' van Paul Scheffer over de volgens hem mislukte integratie van nieuwkomers in Nederland, en de ophef over imam El-Moumni die zei dat homoseksualiteit een ziekte is."

Wel is deze zogenoemde moslimdiscussie 'feller en prominenter' geworden, zegt Van Dooremalen. "Het heeft zeker de angst versterkt, maar geen angst gecreëerd. Die angst voor minderheden was er vóór 9/11 al in de samenleving en de politiek, maar minder extreem. De opkomst van Pim Fortuyn en met name Geert Wilders hebben het debat feller gemaakt."

De 'gevaarlijke' moslim

Voor de moslimgemeenschap in Nederland spelen de gebeurtenissen van 11 september 2001 zo nog altijd een grote rol. Het zorgde voor meer agressie tegen moslims, vernielingen van moskeeën en het 'boerkaverbod' in het openbaar vervoer, scholen, ziekenhuizen en overheidsgebouwen. Er ontstond een stereotype van de gevaarlijke moslim, wat leidde tot etnische profileren op Schiphol en bij politiecontroles.

"Dat stereotype is er nog steeds", zegt Driss El Boujoufi, vicevoorzitter van Contactorgaan Moslims en Overheid, dat ruim 380 moskeeën vertegenwoordigt. "Alleen het effect ervan is afgenomen. Als een politicus vroeger zei dat moslims gevaarlijk zijn, werd daar hard op gereageerd. Tegenwoordig proberen wij zo'n politicus niet gelijk aan te vallen, maar zijn of haar woorden te weerleggen met goede argumenten en feiten."

Voorlichting in moskeeën 

Toch heeft 9/11 nog altijd impact, zegt hij. "De gebeurtenissen van toen leven nog steeds door in de moslimgemeenschap. De discussie is niet meer zo heftig, maar het zit nog steeds in het achterhoofd van mensen: hoe kunnen we wat er toen is gebeurd in de toekomst voorkomen?"

Dat komt volgens El Boujoufi tot op de dag van vandaag terug in lezingen en voorlichting in moskeeën. "Daarin worden vooral jonge moslims erop gewezen dat zij zich niet moeten laten misbruiken door mensen die kwade bedoelingen hebben uit naam van ons geloof. Wij hebben hier in Nederland gelukkig weinig radicalen, maar zonder radicalen letterlijk te benoemen, kun je hun gedachtengoed in preken afkeuren."

'Vrijheden ingeperkt' 

Na de aanslagen in New York werd ingrijpende wetgeving ingevoerd. Zo werd in 2002 besloten dat het strafrecht in de Europese Unie gelijkgetrokken moest worden. Dat zorgde in 2004 voor de invoering van de Wet terroristische misdrijven en een Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding. Weer twee jaar later volgde een wet die de mogelijkheden voor politie en justitie tot opsporing en vervolging bij terroristische misdrijven verruimde.

Ook zijn zogeheten bestuurlijke bevoegdheden van burgemeesters – denk aan een gebiedsverbod of een verhuisverbod – allemaal ingevoerd na 9/11. Dat geldt ook voor de Amerikaanse Patriot Act van oktober 2001, die ervoor heeft gezorgd dat de Amerikaanse geheime diensten gegevens mogen opvragen van Nederlandse klanten van Amerikaanse cloudleveranciers, en zelfs klantgegevens van Nederlandse banken die slechts een rekening hebben bij een Amerikaanse bank.

Risicojustitie

"9/11 was wereldwijd een startpunt voor een nieuwe vorm van terreurbestrijding", zegt Beatrice de Graaf, hoogleraar en terreurexpert aan de Universiteit Utrecht. "Eerst militair, maar later ook juridisch. In Nederland zijn vrijheden ingeperkt door de Wet terroristische misdrijven. Zo mag je bijvoorbeeld bepaalde websites niet meer bezoeken en geen geld overmaken naar iemand die in Syrië zit."

De Graaf: "Het heeft ertoe geleid dat je nu mensen in Nederland mag berechten op wat ze van plan zijn, in plaats van wat ze gedaan hebben. Het wordt risicojustitie genoemd en gaat op basis van profielen, internetsites en met wie je zit te appen. Dat kon voor 9/11 niet, in Nederland was het daarvoor alleen strafbaar als je een aanval op het Koninklijk Huis voorbereidde." 

Volgens haar is de dreiging op aanslagen in Nederland ook na de 9/11-aanslagen altijd klein geweest. "Maar wel aanwezig en voorstelbaar. Het probleem is dat als het gebeurt, het grote impact heeft. Dat maakt terreurdreiging ook zo moeilijk."