Narco-ontbossing: hoe Brazilië de Amazone verliest aan drugscriminelen

"Grote delen van de Amazone worden verwoest door een complex systeem van drugscriminaliteit en andere soorten georganiseerde misdaad die het milieu aantasten", is te lezen in een rapport van de Verenigde Naties dat afgelopen week is verschenen. Dat in het Amazonegebied ten tijde van het Bolsonaro-bewind (2019-2023) vergaande ontbossing heeft plaatsgevonden is geen nieuws. Maar dat het zó nauw verbonden is met georganiseerde drugscriminaliteit - vandaar de term narco-ontbossing - is bij veel mensen minder bekend.

"Het is goed dat dit rapport er nu is", zegt Fabio de Castro, Brazilië-deskundige en socioloog aan de Universiteit van Amsterdam. Hij is net terug van een bezoek aan het Amazonegebied. "De mensen die daar wonen hebben dagelijks te maken met de gevolgen van drugscriminaliteit. De laatste jaren steeds meer en nu staat het ook op papier."

Doorvoer cocaïne naar Europa

Geograaf en criminoloog Tim Boekhout van Solinge sluit zich hierbij aan. "Omdat tijdens de Bolsonaro-regering de wetshandhaving is wegbezuinigd, heeft de georganiseerde misdaad gelegenheid gekregen zich uit te breiden naar de Amazone." Vooral dus die drugshandel, want Brazilië heeft een grens van meer dan 7000 kilometer lang met drie belangrijke cocaïne producerende landen: Colombia, Peru en Bolivia. "Brazilië is een belangrijk doorvoerland geworden voor cocaïne die uiteindelijk naar Europa gaat, de grootste cocaïnemarkt van de wereld", voegt Boekhout van Solinge toe.

Dat de Amazone, en misschien wel vooral de grensgebieden met andere landen, hierdoor gevaarlijk gebied zijn geworden, bleek onder andere ook uit de moord op een Britse journalist in de Javarivallei, een jaar geleden. Het VN-rapport schrijft hierover dat hier een van de 'hoogste concentraties van georganiseerde misdaadgroepen ter wereld' zit.

Boekhout van Solinge ziet dat ook terug in het aantal gevangenisgevechten tussen bendes. "Als je kijkt waar die gevangenissen liggen, dat zijn de nieuwe knooppunten van cocaïnehandel. Bendes maken daar ruzie over aanvoerroutes en controles in de havens. Je leest dan weleens berichten over oproer in die gevangenissen, maar het is veel groter dan dat. Het gaat om de machtsstrijd tussen de georganiseerde groepen." Ook laten de cijfers zien dat moorden, ook buiten de gevangenissen, in steden als Rio afnemen, maar in de Amazone juist toenemen.

Crimineel geld zit overal

Cocaïnehandel, bendes in gevangenissen, het lijkt misschien ver weg, maar dat is het niet, betoogt Boekhout van Solinge. "Drugscriminaliteit levert veel illegaal geld op, dat wordt dan vervolgens vaak geïnvesteerd in de bouw van grote boerderijen." Daar worden enorme stukken bos voor gekapt, het is een voorbeeld van hoe drugscriminaliteit indirect tot ontbossing leidt. "Dat is dan heel handig, want dan kunnen ze daar ook landen met hun vliegtuigen om cocaïnetransporten uit te voeren."

Illegale drugshandel verergert en versterkt andere criminele economieën in de Amazone, waaronder illegale landbezetting, houtkap, mijnbouw en handel in wilde dieren. Er is in de Amazone een complete infrastructuur ontstaan die doorspekt is met illegaal geld. Veel van de producten die daar vandaan komen, zoals hout en rundvlees, worden ook in de Europese Unie geïmporteerd. "Nederland is de belangrijkste bestemming voor soja, voor veevoer, omdat we de grootste veedichtheid ter wereld hebben. Een Braziliaanse officier zei eens tegen mij: 'Nederland moet weten dat aan deze soja de bijsmaak van bloed zit'. Er komt zoveel geweld aan te pas."

Zowel Boekhout van Solinge als De Castro ziet dat vooral de inheemse bevolking in de Amazone hiervan slachtoffer is. De Castro is blij dat dit nieuwe rapport ook uitgebreid stilstaat bij de verwevenheid van drugscriminaliteit met andere sectoren. Daarnaast ziet hij ook dat zelfs buiten het beboste Amazonegebied het criminele geld zijn weg vindt. "Er zit ook veel drugsgeld in vastgoed. De criminelen vinden steeds meer manieren om het wit te wassen."

En er is nog iets waarvoor we moeten oppassen, zegt De Castro. "Er wordt nu ook vaak gesproken over bio-economie in de Amazone." Met andere woorden, een 'nieuwe' soort economie, waarbij rekening wordt gehouden met biodiversiteit, cultuur en sociale structuren. "Het zou kansen bieden voor de lokale bevolking, een soort hoop voor dit gebied, het kan veel betekenen voor groei van het BNP etc. Maar we moeten oppassen dat die 'groene economie' dan niet óók in handen van de criminelen komt."

Is er hoop onder president Lula?

Door in grote mate bij te dragen aan de economie (op basis van illegale activiteiten), houden de criminele bendes Brazilië in een soort houdgreep. Begin dit jaar heeft Lula het presidentschap van Bolsonaro overgenomen. Hij heeft grootste plannen om de ontbossing tegen te gaan.

"Mensen zien hem als een soort god en hebben door hem weer hoop, maar ik denk niet dat Lula dit kan oplossen", zegt De Castro. "Hij kan natuurlijk wel controle en toezicht verbeteren, maar er is meer nodig dan alleen politiewerk." Juist omdat de georganiseerde criminaliteit zo verweven is met andere sectoren, is het lastig om dit zomaar aan te pakken. Daarnaast noemt De Castro ook problemen als grote ongelijkheid in Brazilië, weinig sociale zekerheid en corruptie.

Boekhout van Solinge ziet wel een klein lichtpuntje. "In Noord-Brazilië, aan de grens met Venezuela, daar zaten zo'n 30.000 illegale goudzoekers", vertelt hij. Ook drugshandelaren zitten vaak in de goudhandel. Zij worden voor hun eten en bijvoorbeeld brandstof grotendeels bevoorraad via vliegtuigen en helikopters. "Daaraan zie je ook dat het geen kleine jongens zijn. Het is Lula gelukt om de controle over het luchtruim terug te krijgen en die aanvoerlijnen grotendeels af te snijden." Naar schatting zouden er al 25.000 illegale goudhandelaren weggegaan zijn. "Dat betekent dat er nog steeds duizenden zitten, maar het laat wel zien dat Lula is begonnen met zijn wetshandhaving."