Voor Iran is het 1-1, maar wat gaat Israël nu doen?

Maaike Warnaar, Irandeskundige en docent aan de Universiteit Leiden, keek afgelopen weekend 'met buikpijn' naar het nieuws. "Israël heeft Iran uit de tent gelokt met het bombardement van de Iraanse ambassade in Syrië op 1 april", zegt ze. Een hoog geplaatse Iraanse militair was het doelwit. Zestien mensen kwamen om het leven, onder wie veertien militairen. "Ambassadeterrein, van welk land dan ook, is volgens het internationaal recht onschendbaar. Het is echt ongehoord om daar dan een aanval op te plegen. Zoiets dóé je niet."

Na 1 april hoopte Warnaar dat Iran een manier zou vinden om een actie uit te voeren waarmee het land géén gezichtsverlies zou lijden, maar die ook geen vergeldingsacties zouden oproepen vanuit Israël. Maar nu zitten we tóch op dat punt, stelt ze, en vandaar dus die buikpijn: "Iedereen houdt de adem in: wat gaat Israël nu doen?"

1-1

"Terwijl Iran eigenlijk heeft gezegd, na die aanval op Israël: 'Voor ons is nu de kous af'", zegt Maurits Berger, hoogleraar Islam en het Westen aan de Universiteit Leiden. "Iran beredeneerde: Israël doet iets wat niet kan, dus nu doen wij iets terug wat ook niet kan. De uitkomst is nu, in de ogen van Iran: 1-1. Ze staan quitte."

Maar of het ook 1-1 staat in de ogen van Israël, en of voor Israël nu de kous af is, is onzeker. Berger: "Iran communiceert veel duidelijker dan Israël. De bal ligt nu bij Netanyahu en we hebben geen idee wat die zal doen."

Midden-Oostenverslaggever Pepijn Nagtzaam legt uit waarom Iran reageerde op de aanval van Israël:

Dat de bal nu bij Israël ligt, is zorgwekkend, stelt Berger, want Israël staat bekend als een land dat proactief optreedt en dat tegen Iran tot nu toe heeft gedaan met gerichte moordaanslagen, commandoacties en bombardementen. "Dat zijn we van Israël gewend. Het land zit bovendien nu heel duidelijk in de oorlogsmodus." Iran daarentegen houdt zich veel vaker op de vlakte, aldus Berger. "Iran is helemaal niet zo van de directe aanvallen. Dat is niet omdat Iran zo'n braverik is, maar omdat het niet dezelfde capaciteit heeft als Israël."

Wel zijn Hezbollah en Hamas in zekere zin Iraanse bondgenoten, net zo goed als sjiitische bewegingen in Irak en Syrië, en daar is Israël al jaren mee in oorlog – en andersom.

Niet altijd zo slecht

De band tussen Israël en Iran was niet altijd zo slecht. Tot 1979 was die relatie zelfs heel goed, aldus Berger. In het najaar van '78 begon de revolutie in Iran, een halfjaar later werd de pro-Westerse leider, waar ook Nederland goede banden mee had, afgezet. Iran kwam vanaf dat moment onder het dictatoriale bewind van de Islamitische ayatollah Ruhollah Khomeini. "Toen werd het land steeds meer anti-Westers en dus anti-Israëlisch", legt Warnaar uit. 

Dat heeft volgens haar niets te maken met het geloof. "Integendeel: in Iran leven nu nog zo'n 10.000 Perzische Joden, relatief probleemloos. Het heeft alles te maken met dat Israël in de ogen van de Iraanse regering een Westers project is, dat daar niets te zoeken heeft." Iran erkent Israël ook niet.

Maar de nadruk lag in de jaren 80 niet op de verslechterde relatie tussen Israël en Iran: Iran had wel wat anders aan zijn hoofd, want het was tot 1988 in oorlog met Irak. Bovendien hadden Israël en Iran tot in de jaren 90 nog zakelijke relaties en een grote, gemeenschappelijke vijand: Saddam Hussein, toenmalige president van Irak. "Maar in de jaren 90 was Sadam Hoessein niet meer zo relevant", zegt Warnaar. "Toen gingen Israël en Iran meer naar elkaar kijken, als vijand."

In al die jaren probeerde Iran wel altijd toenadering te zoeken tot het westen. "Iran weet dat het baat heeft bij stabiliteit en economische groei. Maar het westen hield die toenadering steeds af, noemde Iran axis of evil – as van het kwaad, en bleef sancties uitdelen, bijvoorbeeld vanwege het nucleaire programma van Iran." 

Moslims onder elkaar

Daar komt bij dat Iran een grote solidariteit voelt met de Palestijnen. Warnaar: "Iran ziet Palestina als een vlaggenschip in de strijd tegen het Westen." Ook vreest Israël voor het nucleaire programma waar Iran mee bezig zou zijn – maar nooit transparant over is geweest. "Israël heeft herhaaldelijk Iraanse nucleaire wetenschappers vermoord", weet Berger. "Dat waren James Bond-achtige toestanden. Tegelijkertijd had Iran allerlei milities die actief waren in Syrië, tot aan de Israëlische grens. Daar heeft Israël regelmatig bombardementen op uitgevoerd. En dat is exemplarisch voor de schaduwoorlog die al decennia tussen de landen woedt."

"En toch", vervolgt Berger, "heeft Iran in al die jaren nooit gewelddadig teruggeslagen tegen Israël." Dat komt onder andere omdat Israël veel sterker is. "De Iraanse drones en raketten zijn allemaal afgeweerd." Berger verwacht niet dat het een klassieke grondoorlog gaat worden, 'ze kijken wel uit'. "Want Israël heeft nucleaire wapens. En dat is zorgwekkend."

Israël en Iran zijn een verloren zaak, denkt Warnaar. "Dat komt niet snel meer goed. Maar normalisatie met Iran is zeker mogelijk." Als voorbeeld haalt ze een grote deal aan tussen de VS en Iran, vorig jaar september. Vijf Amerikanen die vastzaten in Iran werden vrijgelaten, in ruil voor een onbekend aantal Iraniërs die vastzaten in de VS. 

Warnaar: "Iran heeft veel te winnen bij verbetering van relaties met het Westen. Europa heeft Iran verschillende sancties opgelegd in het verleden, Nederland handelt nog maar amper met Iran, dus we hebben troeven. Als de inzet sanctievermindering is, zie ik mogelijkheden. Maar dan moet het westen wel gaan laten zien, aan Iran: we nemen jullie serieus."