Van hoop naar hapering: zo verloopt de vaccinatiecampagne tegen malaria in Afrika
'Historisch' en 'een grote stap voorwaarts': zo werd de grootste malaria-vaccinatiecampagne in Afrika ooit geïntroduceerd. De hoop was groot: dit moest het begin van het einde zijn van een ziekte die jaarlijks honderdduizenden slachtoffers maakt, vooral onder Afrikaanse kinderen. Maar anderhalf jaar later blijkt dat er nog flinke obstakels zijn.
De tweeling Daniel en Daniella kreeg vorig jaar in Kameroen als een van de eerste baby's een malariavaccin. "Mijn tweeling heeft zoveel geluk", zei hun moeder over dat moment. "Veel familieleden, onder wie ikzelf, hebben in het verleden geleden onder malaria. En de ziekte behandelen kost ons een fortuin."
Inmiddels zijn zeker 130.000 kinderen in Kameroen minimaal een keer gevaccineerd. De eerste resultaten laten zien dat het aantal ziekenhuisbezoeken van kinderen onder de vijf jaar met 17 procent is gedaald. Verder onderzoek moet aantonen of dit daadwerkelijk het resultaat is van de vaccinaties.
Succesvolle pilot
De campagne startte na een succesvolle pilot in Malawi, Kenia en Ghana. Uit voorlopige resultaten bleek dat het sterftecijfer onder gevaccineerde kinderen binnen vier jaar met 13 procent was gedaald. Ook nam het aantal ziekenhuisopnames met 22 procent af.
Op dit moment kunnen ouders hun baby's laten vaccineren in twintig Afrikaanse landen. Door een gebrek aan vaccins gebeurt dat in bepaalde districten, en dus niet in het hele land. Binnenkort worden ook de eerste prikken gezet in het West-Afrikaanse Guinee.
Wanneer baby’s vijf maanden zijn, komen ze in aanmerking voor een malariavaccin. Voor een zo goed mogelijke bescherming zijn drie doses nodig, waar ongeveer een maand tussen moet zitten. Na een jaar moeten kinderen terugkomen voor een boostervaccin.
Malaria groot probleem in Afrika
Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) kregen in 2023 naar schatting 263 miljoen mensen malaria. Van hen kwamen er 600.000 om het leven. Bijna elke minuut sterft er iemand aan de ziekte. De meesten van hen zijn Afrikaanse kinderen onder de vijf jaar. Malaria behoort daarmee tot een van de dodelijkste ziektes op het continent.
De ziekte is redelijk goed te genezen. Cruciaal is dat de patiënt snel na de besmetting behandeld wordt, omdat dat de kans op genezing aanzienlijk verbetert. Het probleem is dat niet iedereen in Afrika toegang heeft tot goede gezondheidszorg.
Doordat de parasiet in allerlei verschijningsvormen voorkomt, is het moeilijk om immuniteit tegen de ziekte op te bouwen. Daarnaast kost malaria Afrikaanse landen jaarlijks tientallen miljarden, doordat mensen bijvoorbeeld niet kunnen werken en behandelingen kostbaar zijn.
Tientallen jaren is aan de ontwikkeling van de vaccins gewerkt. Sinds medio vorig jaar wordt er naast het RTS,S-vaccin ook met het R21-vaccin geprikt. "Sommigen durfden daar jaren geleden niet van te dromen", zegt Matthew McCall van het Radboudumc. Hij is als klinisch microbioloog betrokken bij de uitrol in onder meer Mali.
Mindere opkomst
"In het begin waren minder doses beschikbaar dan waar behoefte aan was", zegt McCall. "De producent van het R21-vaccin zegt veel sneller meer doses te kunnen maken, waardoor binnenkort hopelijk beter aan de vraag kan worden voldaan."
Inmiddels zijn miljoenen doses geleverd. Maar uit onderzoek blijkt dat in sommige landen steeds minder kinderen terugkomen voor de volgende dosis. Waar in Niger nog 65 procent de eerste prik haalde, was dat met de tweede prik gedaald naar 9 procent. Ook in Kameroen blijkt dat kinderen minder op komen dagen bij herhaalprikken.
Daarnaast speelt er nog iets anders. "Er lijkt een soort volkswijsheid te heersen dat kindervaccins in het eerste jaar erg belangrijk zijn en daarna wat minder", zegt McCall. "Het is daarom afwachten wat de opkomst voor de boostervaccin de komende tijd zal zijn."
"Ook gaat veel nepnieuws rond over het vaccin, waardoor mensen twijfelen", voegt Paul Ngwakum van Unicef toe. Hij verzamelt gegevens over de vaccinatiecampagne en adviseert Afrikaanse landen over de uitrol. "Wij gaan dan met ouders in gesprek om te achterhalen waarom ze twijfelen. Met hulp van kerken en leiders van de gemeenschap proberen we mensen te informeren en vervolgens te overtuigen om toch een prik te halen."
Deskundigen benadrukken dat malariavaccins gebruikt moeten worden in combinatie met andere preventieve maatregelen. Dan gaat het bijvoorbeeld om het slapen onder een klamboe, het impregneren van woningen met verdelgingsmiddel en het slikken van tabletten tijdens het malariaseizoen. Dat zou de bescherming enorm doen stijgen, blijkt uit onderzoek. 'Die combinatie is absoluut noodzakelijk. Met alleen de huidige vaccins gaan we er niet komen", zegt McCall.
USAID
Maar sinds dit jaar pakken donkere wolken zich samen. De regering-Trump draaide de geldkraan van overheidsorganisatie USAID bijna helemaal dicht. Het Witte Huis vindt de buitenlandse hulp ‘niet in het belang van Amerika’. Afrikaanse landen en hulporganisaties moeten het daardoor met tientallen miljarden dollars minder doen.
Een deel van het geld ging naar de bestrijding van malaria. Zo werden onder meer bedrijven betaald die klamboes, malariatesten en medicijnen maakten. Maar aan die contracten ter waarde van zeker 90 miljoen dollar is een einde gekomen, meldt The New York Times. "Dit is wel verontrustend", zegt McCall. "Al is het lastig om in te schatten in hoeverre de financiering plat ligt en wie dat gat zal opvullen."
'Klimaatverandering verergert verspreiding malaria'
In Zuidelijk Afrika loopt het aantal malariagevallen nu al flink op, zegt Afrika-correspondent Sophie van Leeuwen. "Landen als Botswana, Namibië, Mozambique en Zimbabwe melden uitbraken. Dat komt ook door oplopende temperaturen en extreem weer, waardoor de malarialarve zich sneller kan verspreiden."
In Zimbabwe zijn ongeveer 200 procent meer mensen gestorven aan malaria in de eerste vier maanden van dit jaar. "Het wegvallen van hulp komt op een slecht moment, nu de gevolgen van klimaatverandering voelbaar zijn."
Het streven van de WHO is om malaria in 2030 met 90 procent te verminderen ten opzichte van 2015. "Mijn gevoel zegt dat het doel niet gehaald wordt", denkt McCall. "Maar het zal afhangen van hoe snel de vaccins verder worden uitgerold. Ook is er nog veel onzekerheid over hoe lang kinderen beschermd blijven na de booster."
Ngwakum van Unicef besluit: "We moeten door blijven gaan en de uitdagingen overwinnen. Daarbij is het belangrijk dat overheden blijven investeren in malariabestrijding, waaronder het opschalen van de vaccinatiecampagne. Ook moeten we ervoor zorgen dat kinderen terug blijven komen voor een herhaalprik. Zonder dat gaan we het doel zeker niet halen. Het is nu eenmaal een lange weg."
