Strijd tegen overgewicht: gemeente wil straks bepalen of je naar McDonald's kunt

Loop door een gemiddelde winkelstraat en dikke kans dat je daar door talrijke opties wordt verleid tot het maken van een ongezonde voedingskeuze. Een hamburger hier, een donut daar. Het aantal fastfoodrestaurants en cafetaria's neemt toe in ons land (zie kader hieronder).

Als het aan de gemeentes Amsterdam, Den Haag, Ede, Rotterdam en Utrecht ligt, is dat binnenkort verleden tijd. Om voor een gezondere leefomgeving te zorgen, willen de gemeentes mogelijkheden hebben om ongezond voedselaanbod te weren. Nu is die mogelijkheid er nog niet.

Brandbrief aan de minister

In januari stuurden de wethouders van de vijf gemeentes een brandbrief naar staatssecretaris Paul Blokhuis (VWS) met de vraag om meer middelen om de toename van fastfoodrestaurants een halt toe te roepen. Binnenkort tekenen ze een 'deal' waarin ze hun ambities voor een gezonde leefomgeving uitspreken. Wat de gemeenten zelf het liefst zien komen, is een wijziging van de Omgevingswet of de Warenwet.

Lees door onder kader

Hoeveel fastfood is er in jouw gemeente?

Het aantal fastfoodketens (McDonalds, Kentucky Fried Chicken en Burger King) nam de afgelopen jaren toe. Op dit moment telt Nederland hier 470 vestigingen van. Ook zijn er een stuk meer snackbars op de hoek.  

• Gemiddeld aantal cafetaria’s binnen 1 kilometer in Nederland steeg van 5,5 in 2008 naar 7,2 in 2020.
• De hoogste ‘snackbardichtheid’ is te vinden in de grote steden. De gemiddelde inwoner van Amsterdam vindt binnen 1 kilometer van zijn huis liefst 28 cafetaria’s.
• In 216 gemeentes nam het aantal cafetaria’s (binnen 1 kilometer van inwoners) toe tussen 2008 en 2020. In 87 nam de snackbardichtheid af.
• De afstand tot de dichtstbijzijnde cafetaria is voor de gemiddelde Nederlander 800 meter. Dat is niet anders dan in 2008.
• In 102 gemeentes nam de afstand naar de dichtstbijzijnde snackbar af tussen 2008 en 2020. In 97 gemeenten moet de gemiddelde inwoner nu, vergeleken met 2008, iets verder reizen voor de dichtstbijzijnde cafetaria.
• Met gemiddeld 4,1 kilometer tot de dichtstbijzijnde cafetaria wonen inwoners van Olst-Wijhe het verst van een snackbar. Ook veel inwoners van Tytsjerksteradiel (2,6 km) moeten een stuk(je) reizen voor ze bij een cafetaria zijn.
• Niet de inwoners van Amsterdam (0,4), Rotterdam (0,4) of Den Haag (0,4) wonen gemiddeld het dichtst bij een snackbar, maar die van Schiermonnikoog. Voor hen is de cafetaria gemiddeld slechts 300 meter lopen of fietsen.

Anniek de Ruijter, universitair hoofddocent aan de UvA, onderzocht samen met een groep onderzoekers welke mogelijkheden steden nu hebben om het aantal ongezonde opties te verminderen, en concludeerde dat dat heel weinig is. Met de huidige wetgeving kunnen gemeentes nu alleen reguleren op basis van factoren in de omgeving.

"Omdat we voeding als een individuele keuze zien, is het voor gemeentes en overheden niet mogelijk om daar via de Omgevingswet in in te grijpen. Als je door een openbare ruimte loopt en jij krijgt daar te maken met stank of overlast van vuilnis, dan overkomt dat jou. Jij hebt daar niet voor gekozen. Het is dan aan de overheid om daar wat aan te doen. Het maken van een ongezonde voedingskeuze overkomt je niet, daar kies je voor, zo is de redenering. Je kan daar gewoon naar binnen lopen."

Waar de gemeentes voor pleiten, is een bredere interpretatie van de Omgevingswet, waarin de voedselomgeving onderdeel uitmaakt van de definitie van een veilige en gezonde fysieke omgeving, zodat dit ook een factor wordt waarop gereguleerd kan worden. De Ruijter: "Nu moeten gemeentes naar andere argumenten zoeken om iets af te wijzen. De eigenlijke reden van bijvoorbeeld het niet-verlenen van een vergunning, namelijk de gezondheid van mensen, moet dan verdoezeld worden. Nu moeten ze doen alsof het bijvoorbeeld gaat om de variatie in het winkelaanbod."

Aanbod bepaalt voedselkeuze

Maar in hoeverre mag een gemeente bepalen wat mensen eten? De Ruijter: "Het is een politiek ingewikkelde discussie. Het gaat om de vraag hoe ver de individuele vrijheid gaat ten opzichte van de publieke taak. Je kan de vraag ook omdraaien: in hoeverre is overgewicht nog wel een individuele verantwoordelijkheid? Uit onderzoek blijkt dat het voedselaanbod in jouw omgeving jouw voedselkeuze beïnvloedt. We zijn het er allemaal over eens dat dit niet zo verder kan, maar hoe nu verder is aan de politiek. Wat er nu gebeurt, is dat uit beleidsarmoede gemeentes gedwongen worden de grenzen op te zoeken, waarna de rechtspraak een oordeel mag vellen. Dat is ook geen oplossing."

Cafetariahouder Chris Burgers was bij het horen van de plannen van de gemeente Ede niet zo enthousiast. Zijn cafetaria is een familiebedrijf, dat hij acht jaar geleden overnam. Het baart hem zorgen dat hij straks misschien ook zijn zaak moet sluiten, terwijl mensen toch wel zeker zelf in staat zijn om een keuze te maken? "Gezondheid is belangrijk, dat snap ik, maar de verantwoordelijkheid ligt uiteindelijk bij de mensen zelf. Als je het hier weghaalt, gaan mensen het wel drie straten verderop halen. Uiteindelijk eten ze het toch wel."

"Ik bied ook een broodje kaas aan en een schotel met veel groenten, maar de mensen willen uiteindelijk een patatje en een kroket. En één kroketje in de week moet toch kunnen?"

Reactie van ministerie

Het ministerie van Volksgezondheid, Wetenschap en Sport laat weten samen met gemeentes te gaan kijken wat er allemaal mogelijk is om de voedselomgeving gezonder te maken. Onderdeel hiervan is dat gekeken gaat worden of er meer bevoegdheden nodig zijn.