PwC-onderzoek naar verdwijnen explosief memo toeslagenaffaire fors afgezwakt
Het onderzoek van accountantskantoor PwC naar het verdwijnen van een explosief memo in de toeslagenaffaire is in de eindfase afgezwakt en aangepast. De sleutelrol van hoge ambtelijke functionarissen is daardoor onderbelicht geraakt. Voor hen belastende informatie is niet in het rapport over het 'memo-Palmen' opgenomen.
Dit blijkt uit verklaringen over het PwC-onderzoek en de afhandeling van de toeslagenaffaire waarover RTL Nieuws en Trouw beschikken.
Vorige week werd het eindrapport van PwC over het memo-Palmen gepubliceerd. Dat ging over het in 2017 en 2019 in een la verdwijnen van een zeer kritisch memo van topjuriste Sandra Palmen. Zij adviseerde al in 2017 dat stopzetting van toeslagen voor kinderopvang 'laakbaar' en onrechtmatig was, en stelde compensatie voor gedupeerden voor.
Rapport 'geschoond'
PwC stelt tussen de regels door geen bewijs te hebben gevonden voor een doofpot. De verklaringen waarover RTL Nieuws en Trouw beschikken, wijzen op iets anders. De eindversie van het rapport is 'geschoond' van aanwijzingen die sommige door PwC geïnterviewde ambtenaren gaven, waaronder dat het memo wél met opzet in een la verdween.
Het memo-Palmen dook eind vorig jaar bij toeval op. Hoewel het memo in augustus 2020 door de juriste nogmaals onder de aandacht van het ministerie was gebracht, werd het aanvankelijk achtergehouden voor de Parlementaire Ondervragingscommissie (POK), die onderzoek deed naar de toeslagenaffaire.
In een conceptversie van het PwC-rapport van 17 september stonden volgens deze verklaringen passages over de rol van toenmalig directeur-generaal van de Belastingdienst (DG) Jaap Uijlenbroek. Die zou in juni 2019 opdracht hebben gegeven om te achterhalen wat er sinds 2017 met het memo-Palmen was gebeurd. Deze passage is gebaseerd op wat ambtenaren hem in de crisis in de eerste week van juni op het ministerie hoorden zeggen.
Kritisch memo wél besproken
In zijn verhoor onder ede voor de POK zei Uijlenbroek dat hij op 'geen enkele manier' wist van het memo, tot het eind 2020 in de publiciteit kwam. In het PwC-rapport staat nu omfloerst dat een factsheet (feitenrelaas), waarin naar het memo werd verwezen op 5 juni 2019 wel degelijk is 'besproken'.
Uijlenbroek stelt in zijn verklaring tegenover PwC nu dat 'hoofdzaken' zijn besproken, en niet 'bladzijde voor bladzijde' maar hij erkent dat er 'procesmatige afspraken' zijn gemaakt.
Onderdeel van de afspraken was de opdracht te achterhalen met wie het memo was besproken, wat ermee was gedaan, en welke functionarissen bij de Belastingdienst en het ministerie van Financiën ervan wisten. Eerder meldden RTL Nieuws en Trouw dat in juni 2019 weloverwogen is besloten het toen opgedoken memo niet te archiveren in 'Digidoc', een documentatiesysteem van het ministerie.
'Opdracht' aan ambtenaren geschrapt
Staatssecretaris Van Huffelen (Toeslagen) zei dat dit was gebeurd om een 'zuivere reconstructie' mogelijk te maken, zodat geen misverstand kon ontstaan waar het memo wel of niet aanwezig was. Een ambtenaar heeft tegenover PwC verteld dat dit niet het hele verhaal is.
Leidinggevenden van de afdeling Uitvoerings- en Handhavingsbeleid (UHB) zouden namelijk 'opdracht' hebben gegeven in ambtelijke stukken niet meer te verwijzen naar het memo. In de conceptversie van 17 september stond hierover een afgezwakte variant. De betrokken ambtenaar zou het zo 'hebben begrepen'. In het eindrapport is dit helemaal geschrapt.
Memo ging digitaal rond
PwC geeft ook geen uitsluitsel over de eerst dag van de crisisbesprekingen, op dinsdag 4 juni. Uit het onderzoek blijkt dat het explosieve memo ook die dag is besproken. Daarbij was niet alleen DG Uijlenbroek aanwezig, maar ook de secretaris-generaal van het ministerie, Manon Leijten en de toenmalig staatssecretaris, Menno Snel.
Het rapport gaat niet in op wat Trouw en RTL hierover eerder meldden, namelijk dat het memo toen in digitale vorm onder aanwezigen rondging en dat de kern (laakbaar handelen) werd benoemd. PwC stelt alleen vast dat het memo een dag later, op 5 juni 'niet op tafel lag'.
Een groep van zo'n 10 ambtenaren die het onderzoek begeleidden is op de hoogte van het aanpassen en afzwakken van het conceptrapport van 17 september in de eindversie. Zij kregen deze hele versie toegestuurd van PwC. De meeste geïnterviewde ambtenaren die betrokken waren zagen alleen hun gespreksverslagen en de delen van het rapport die over henzelf gingen. Het ministerie beschikt niet over de geheime gespreksverslagen.
Kamer wil concepten inzien
Informatie uit de verklaringen waarover RTL Nieuws en Trouw beschikken is ook terecht gekomen bij sommige Kamerleden. Dit was voor hen mede aanleiding om zaterdag de vaste Kamercommissie voor Financiën te vragen het concept-rapport van 17 september op te vragen, en andere versies ervan, inclusief alle wijzigingen die zijn doorgevoerd. Een Kamermeerderheid wil de stukken voor dinsdagochtend 10.00 uur ontvangen.
SP richt pijlen op Van Huffelen
SP-Kamerlid Renske Leijten benadrukt in een reactie hoe belangrijk het is dat het parlement alle onderliggen stukken krijgt 'om deze sterke signalen te toetsen'.
Leijten: "Wanneer dit onderzoek van PwC opnieuw gebruikt is om zaken toe te dekken, kan de Tweede Kamer niet met de huidige demissionaire staatssecretaris door. Want dan wordt op dit gevoelige onderwerp de Kamer opnieuw het bos ingestuurd."
Omtzigt: alle reden voor transparantie
Parlementariër Pieter Omtzigt zegt dat deze zaak wéér aantoont dat er betere waarborgen moeten komen voor onafhankelijk onderzoek, zoals meermalen door de Kamer gevraagd. Hij wijst erop dat ondanks eerdere beloften ook de samenvatting van interviews met betrokken ambtenaren niet openbaar worden gemaakt.
Juist omdat er nu nog steeds geen duidelijkheid is over de rol van hoofdrolspelers én hun reacties op het onderzoek, moeten de concepten openbaar worden gemaakt. Omtzigt: “Aangezien alles wat in het toeslagenschandaal achtergehouden werd, uiteindelijk zeer belastende informatie bleek te bevatten, is er alle reden voor de regering om over dit punt transparant te zijn.”
Politieke top kende concept-rapport
Of staatssecretaris Van Huffelen de documenten gaat geven, is onduidelijk. Een woordvoerder zegt dat de staatssecretaris de Kamer morgenochtend 'informeert’ over het verzoek om informatie. Hij laat weten dat het conceptrapport op 18 september door de ambtelijke top is besproken. Hetzelfde concept is 24 september gedeeld met minister Hoekstra (Financiën), Van Huffelen en staatssecretaris Vijlbrief (Belastingdienst).
De woordvoerder van Van Huffelen zegt in antwoord op de vraag over afzwakking van het concept-rapport: "Het ministerie van Financiën heeft op verzoek van PwC de conceptversie van 17 september van commentaar voorzien. Het al dan niet verwerken van dit commentaar in de definitieve versie, evenals de manier waarop, is volledig aan de onafhankelijke onderzoekers."
Accountantskantoor PwC heeft niet gereageerd op vragen over het afzwakken van het rapport en het weglaten van informatie.