Vogelgriep is een blijvertje geworden en dat is zorgelijk: 'Virus heeft zich aangepast'

Het ziet er triest en ook beangstigend uit. Een zwaan die met zijn nek zwaait, of een gans die op een vreemde manier rondjes zwemt: het zijn de bekende verschijnselen van de hoogpathogene vogelgriep, de dodelijk ziekte onder vogels.

"Het ziet er heel naar uit", zegt Thijs Kuiken. Hij is hoogleraar vergelijkende pathologie aan de Erasmus Universiteit en dé expert op het gebied van het ontstaan van vogelgriep. Toevallig heeft hij gistermiddag bij zijn huis in Gouda ook een vogel gevonden met wat hij noemt 'neurologische verschijnselen'. 

Virus vermenigvuldigt zich in de hersenen

Het virus dat nu rondgaat, heeft een voorliefde om zich te vermenigvuldigen in de hersenen, vertelt de wetenschapper. Dat heeft onmiddellijk gevolgen voor dat deel van de hersenen dat zorgt voor balans en beweging. "Wat je dan ziet bij vogels is dat ze met hun nek gaan draaien, in cirkels gaan lopen of in cirkels gaan zwemmen. Vliegen kunnen ze niet meer." 

Hieronder enkele voorbeelden:

Kom je een dier tegen met dit soort verschijnselen? Dan wordt sterk afgeraden om het dier aan te raken. "Ook je hond zou ik erbij uit de buurt houden", zegt Kuiken. Hoe gevaarlijk is zo'n ziek dier nou eigenlijk voor andere dieren en mensen? Dat lees je zo meteen.

Virus gaat niet meer weg

Eerst nog even die andere vraag: het vogelgriepvirus lijkt steeds vaker op te duiken – en dat klopt ook, zegt Kuiken. Toen de hoogpathogene vogelgriep in 2005 voor het eerst via vrij-levende vogels in ons land kwam, leek dit aanvankelijk van tijdelijke aard. Het virus kwam, verdween en kwam soms weer terug.

"Dit jaar is het zover gekomen dat het virus niet is weggegaan uit Europa. Dat is opmerkelijk. Dat is voor het eerst", zegt de wetenschapper. "Tot half mei waren er best wel veel detecties. Toen is het op een laag niveau gekomen, maar nooit helemaal verdwenen. Vooral rond de Oostzee en in Finland werd het sporadisch gedetecteerd in wilde vogels."

Het virus gaat dus mogelijk niet meer weg, sterker nog: we zullen er de komende weken en maanden nog veel meer over horen. De meeste trekvogels moeten nog in ons land aankomen om te overwinteren. En met die trek gaan de besmettingen waarschijnlijk weer toenemen, verwacht Kuiken.

Pluimveehouders moeten oppassen

De eerste aanwijzingen daarvoor zijn er al. Twee weken geleden werden op een eiland aan de kust van Sleeswijk-Holstein, in het noorden van Duitsland, al dode smienten gevonden. Smienten kunnen het virus op lange afstand meedragen. De vogels broeden in het oosten van het Oeralgebergte en overwinteren in Nederland. Afgelopen maandag kwamen berichten van vogelaars bij het Groningse Lauwersmeer, die zagen een toename in sterfte bij brandganzen en knobbelzwanen. 

"We kunnen verwachten dat er meer vogels aangetast gaan worden. Ook mensen met een pluimveehouderij moeten oppassen."

3000 dode kanoetstrandlopers

Vogelgriep is dus een blijvertje in Europa en deze winter zullen opnieuw veel vogels eraan moeten geloven. Maar er is nog iets zorgwekkends aan de hand. Het hoogpathogene vogelgriepvirus is aan het veranderen. Steeds meer soorten worden besmet.

Kuiken: "Vorig jaar werden voor het eerst kanoetstrandlopers besmet. Tot vorig jaar werden die nooit betrokken bij vogelgriep. Zelfs niet door de mindere, laagpathogene variant. Maar opeens werden op één strand langs de Duitse Waddenzeekust 3000 kanoeten dood gevonden." Ook in Frankrijk werden 300 dode kanoeten aangetroffen.

Het vogelgriepvirus lijkt dus gevaarlijker – kunnen ook andere diersoorten besmet worden? Ja, zegt Kuiken. In Nederland zijn afgelopen voorjaar twee jonge vosjes besmet geraakt, waarschijnlijk doordat de moeder een besmette wilde vogel had meegenomen. 

Direct contact

Op dezelfde wijze kunnen roofvogels zoals slechtvalken en zeearenden besmet worden. De meeste watervogels worden ziek door direct contact met elkaar of door het drinken van water dat besmet is met ontlasting. Ook zijn er op deze manier zeehonden doodgegaan aan hoogpathogene vogelgriep in het afgelopen jaar, zowel in Duitsland als in het Verenigd Koninkrijk.

En mensen? Moeten wij ons ook zorgen maken? "Je moet er altijd rekening mee houden, maar je moet er niet bang voor zijn", zegt Kuiken. Toch komen besmettingen op mensen voor. Bij een besmette kippenboerderij in Rusland werd het virus gevonden bij mensen die de kippen kwamen ruimen. Bij zeven mensen is het virus aangetoond in de neus, bij vier van hen werden antistoffen in het bloed gevonden. Zij hadden overigens geen klachten.

29 doden in China

Tegelijkertijd zijn er zorgwekkende verhalen uit China ​en Laos. Daar is een toename te zien van mensen die besmet raken met een andere variant van de vogelgriep, niet de H5N1, de voornaamste variant die nu in Europa rondgaat, maar de H5N6 . Dit is genetisch vrijwel hetzelfde maar met een andere N-eiwit aan het virusoppervlak. Vorig jaar raakten 5 mensen besmet, dit jaar staat de teller op 29. Tien mensen zijn aan een H5N6-infectie overleden.

Er zijn geen bevestigde gevallen van overdracht van mens op mens.

Genetisch is de H5N6-variant bijna hetzelfde als het virus dat in Europa rondwaart. Ze stammen allemaal af van de gemeenschappelijke voorouder die ontstaan is in de jaren 90 in een intensieve pluimveehouderij in China. Sommige varianten zijn dus besmettelijker en gevaarlijker voor mensen dan andere. En ook dat 'is wel iets om ons zorgen over te maken'.

Pluimveehouders hopen dat de verspreiding dit jaar meevalt, maar als het misgaat gaat het ook goed mis: de dichtheid van de pluimvee in Nederland is veel hoger dan in andere landen. Het gaat om zes keer meer pluimvee per hectare landbouwgrond dan het landelijke gemiddelde in de EU. In de provincie Limburg is de concentratie zelfs 18 keer hoger dan gemiddeld in de EU.

Meteen maatregelen nemen

"Als het daar of in andere concentratiegebieden in Nederland opduikt, dan is een verdere verspreiding heel moeilijk te voorkomen. In 2003 was dat het geval: toen 30 miljoen dieren doodgingen of werden doodgemaakt."

Toch spreekt Kuiken zijn vertrouwen uit over de situatie in ons land. "Het verhoogde risico compenseren we voor een deel doordat we er bovenop zitten en meteen maatregelen nemen."

Maar als je écht de ellende van 2003 wilt voorkomen en de gevaren voor mens en dier terugdringen, moet je eigenlijk naar een ander systeem toe, zegt Kuiken. "Volgens mij moet de pluimveestapel drastisch omlaag."