Mogelijke oorlogsmisdaden in Oekraïne, maar hoe bewijs je dat?

Ook in tijden van oorlog moet je je aan regels houden. In het Verdrag van Genève is ooit vastgelegd wat die regels precies zijn. Dan gaat het vooral om aanvallen op burgers of burgerdoelen, zoals scholen, woonwijken of ziekenhuizen: in het verdrag staat dat dat niet mag.

Maar ook het gebruik van bepaalde wapens is vaak een oorlogsmisdrijf, zoals chemische wapens of clusterbommen. En als dat zogenoemde oorlogsrecht wordt overtreden, dan is sprake van een oorlogsmisdrijf.

Aanvallen op burgers lijken in Oekraïne nu op verschillende plekken te gebeuren, zegt Marten Zwanenburg, hoogleraar militair recht aan de Universiteit van Amsterdam en de Nederlandse Defensieacademie: "Er worden zo veel burgerobjecten geraakt, dat het erop lijkt dat het opzettelijk gebeurt of dat de Russen vuren zonder dat het ze uitmaakt wat ze raken."

Verzamelen van bewijs

Minister Hoekstra van Buitenlandse Zaken riep eind februari op tot een speciale database waar al het mogelijke bewijsmateriaal voor oorlogsmisdaden in Oekraïne zou worden verzameld. "Nu zijn veel instanties bezig met het verzamelen, maar gebeurt dat nog een beetje ongestructureerd," zegt Marieke de Hoon, docent internationaal recht aan de Universiteit van Amsterdam. 

Zo doet het Internationaal Strafhof onderzoek naar mogelijke oorlogsmisdrijven en kijkt ook een speciale onderzoekscommissie van de VN hiernaar.

Ook is er een Joint Investigation Team van Polen, Litouwen en Oekraïne: zij doen samen onderzoek en delen alle informatie met elkaar. En er zijn nog individuele landen die een procedure zijn gestart, zoals Duitsland en Zweden.

Ook wordt er bewijs verzameld door NGO's, zoals Amnesty International en Human Rights Watch. Zij hebben onder andere mensen ter plaatse die onderzoek doen en getuigenverklaringen en beeldmateriaal verzamelen. En ook verschillende burgerinitiatieven, zoals Bellingcat, dragen hun steentje bij. Zij proberen bijvoorbeeld al het beeldmateriaal via social media te verifiëren. 

'Nu al veel verzameld'

"Het is opvallend dat in deze fase van de oorlog al zoveel mogelijk bewijs verzameld wordt," zegt Marieke de Hoon, docent internationaal recht van de Universiteit van Amsterdam. "Normaal zie je de opsporing en berechting pas na een aantal maanden of jaren begint te lopen, maar de eerste stap –het verzamelen van bewijs – gebeurt nu al heel veel in Oekraïne."

"De Hoon vindt het hoopvol dat er nu al zoveel mogelijk bewijs bewaard wordt, want het gebrek aan bewijs is vaak een probleem bij dit soort juridische procedures."

Dode burgers op straat

Het meest recente voorbeeld van een mogelijk oorlogsmisdrijf zijn vermoorde burgers in Boetsja, vlakbij Kiev. Er komen nu veel gruwelijke beelden van  naar buiten, maar voor het bestraffen van oorlogsmisdrijven is het belangrijk om te bewijzen wie wat heeft gedaan. 

Mogelijke oorlogsmisdrijven in Oekraïne

Op 16 maart werd een theater in de Oekraïense stad Marioepol gebombardeerd. Op dat moment zouden meer dan duizend mensen in de schuilkelder van dat theater hebben gezeten. Volgens het gemeentebestuur kwamen 300 burgers om bij die aanval. Rusland ontkent achter die aanval te zitten.

Twee weken eerder gingen beelden rond vanuit een woonwijk in Tsjernihiv, waarop te zien was dat meerdere kleine bommen tegelijkertijd neer kwamen. Het zou gaan om clusterbommen: het gebruik daarvan is ook een oorlogsmisdrijf. 

Óók andersom

En zo zijn er nog meer voorbeelden van aanvallen op vluchtende burgers en burgerdoelen, zoals ziekenhuizen en appartementencomplexen. Daar moet bij gezegd worden: er wordt niet alleen naar Rusland gewezen als oorlogsmisdadiger. Zo komen ook geregeld beelden naar buiten van Oekraïense soldaten die over de schreef gaan.

Er zijn bijvoorbeeld beelden van Oekraïense soldaten die Russische soldaten mishandelen. Verschillende media onderzochten de betrouwbaarheid van de beelden en kwamen tot de conclusie dat ze echt waren.

Bruikbaar bewijs

De Hoon is ook verbonden aan een NGO die trainingen geeft over het verzamelen van bewijsmateriaal. Ze legt uit dat het verzamelen van bewijs het werk is van deskundigen. "Eigenlijk is onze eerste tip aan burgers om het niet te doen. Want het kan gevaarlijk zijn en als je het niet goed doet, dan verspil je mogelijk bewijsmateriaal."

Wanneer is bewijsmateriaal bruikbaar? Volgens De Hoon is het belangrijk om bijvoorbeeld bij het afnemen van getuigenverklaringen geen sturende vragen te stellen, want dan zijn ze niet meer bruikbaar als bewijs. Bij beeldmateriaal is het belangrijk om herkenningspunten in de verte vast te leggen, zoals iconische gebouwen of bepaalde opvallende bomen, zodat de rechter later kan verifiëren dat het inderdaad op die plek was.

Met geverifieerde filmpjes en foto's kun je laten zien dat op een woonwijk clusterbommen zijn afgevuurd, maar daarmee toon je nog niet aan welke specifieke commandant daartoe opdracht heeft gegeven, zodat hij vervolgd kan worden. "Dat je kan laten zien dát iets gebeurd is, is niet genoeg," legt De Hoon uit, "Maar met veel verschillende soorten bewijs dat elkaar ondersteunt, kun je proberen de aanvallen te koppelen aan daders. En die daar voor vervolgen."

Moeilijke stap: de veroordeling

Het verzamelen van het bewijs is stap één, maar daarna komt het moeilijkste: het daadwerkelijk bewijzen en berechten van oorlogsmisdaden. De Hoon: "We komen van een situatie waar straffeloosheid was voor dit soort conflicten. Je zag het gebeuren, wist dat er enorme misdrijven werden gepleegd, maar vervolgens gebeurde er vrij weinig, sowieso pas jaren later. En was het moeilijk te bewijzen."

Volgens De Hoon is het hoopgevend dat nu al in zo'n vroeg stadium tijdens de oorlog bewijsmateriaal wordt verzameld. Maar we moeten ook realistisch blijven volgens haar: "Het zal lastig zijn Poetin te arresteren en het Internationaal Strafhof kan hem dan niet vervolgen. Ook het bewijs construeren tegen anderen hoog in de boom kan lastig zijn. Tegelijkertijd kunnen ze in het Kremlin moeilijk zeggen dat zij niet wisten dat er oorlogsmisdaden werden gepleegd of dat ze er alles aan probeerden te doen dat te voorkomen. En dan ben je al gauw toch schuldig aan oorlogsmisdaden."