Mondkapje af, mondkapje op: hoe het kabinet niet meer om landelijk advies heen kon

Een halfjaar lang wilde het kabinet er niet aan, maar woensdag klonk opeens die draai uit de mond van premier Rutte. Er komt een landelijk, dringend advies voor het dragen van mondkapjes 'overal waar je de hemel niet ziet'. Het ging meteen in, de verdere uitwerking zou later volgen.

RIVM trapte op de rem

Het invoeren van een landelijk mondkapjesadvies was de afgelopen maanden onderdeel van het publieke debat, van de kroeg tot aan de Kamer. Maar al die tijd trapte het RIVM op de rem. Het instituut, onder leiding van Jaap van Dissel, stelde steeds dat het dragen van een niet-medisch mondkapje geen zin heeft en vooral voor schijnveiligheid zorgt.

De adviezen van het RIVM worden vrijwel altijd overgenomen door het kabinet: premier Rutte en minister De Jonge noemden het dragen (daarom) maandenlang niet 'wenselijk'. 

Intussen werd de mondkapjesplicht in steeds meer omliggende landen ingevoerd. Van België tot Duitsland, van Frankrijk tot Italië. 

Vanuit de burgemeesters uit de 25 veiligheidsregio's – verantwoordelijk voor de uitwerking van het coronabeleid – groeide de afgelopen maanden de behoefte om op specifieke plekken met een mondkapjesplicht te gaan experimenteren.

Compromis

Het compromis dat eind juli werd bereikt: veiligheidsregio's die dat willen, mogen met zo'n plicht experimenteren. Dat werd in Rotterdam en Amsterdam gedaan. Aan een landelijk advies of een landelijke verplichting wilde het kabinet toen nog niet.

De proef in de twee steden duurde niet lang. In Rotterdam klaagden sommige winkeliers over een forse omzetdaling. En ook in Amsterdam ging de stekker uit het experiment. 

Vragen en ongemak

Maar toen eind augustus het aantal coronabesmettingen in een stroomversnelling raakte, laaide de mondkapjesdiscussie weer op. Ook omdat uit steeds meer onderzoeken zou blijken dat mondkapjes wél kunnen werken. 

Verder leidden de categorische afwijzing en twijfels van Jaap van Dissel over het gebruik van mondkapjes zowel in de politiek als bij burgemeesters tot steeds meer vragen en ongemak.

Bij de voorzitters van de veiligheidsregio’s groeide het ongeduld. Een landelijke richtlijn zou in elk geval duidelijkheid geven, was de opvatting. Baat het niet, dan schaadt het niet – alles kan helpen, was het idee bij burgemeesters.  

Voor- en tegenstanders

Volgens een betrokkene was een aantal burgemeesters in het Veiligheidsberaad fel voorstander van mondkapjes, een aantal andere burgemeesters zag er niets in.

De voorstanders voelden zich gesterkt door een brandbrief aan het kabinet, die afgelopen zondag verscheen. De brief was afkomstig van het Red Team, een groep onafhankelijke deskundigen met verschillende expertises. De boodschap daarin is helder: mondkapjes moeten een rol krijgen in nieuwe coronamaatregelen.

Mondkapje 'kan middel zijn'

Afgelopen maandagmiddag. De deskundigen van het OMT die het kabinet adviseren, kwamen samen voor een overleg. 's Middags was er een overleg van het Veiligheidsberaad met de burgemeesters van de 25 veiligheidsregio's.

Het OMT was gevraagd na te denken over het Red Team-advies. Het OMT zette voorzichtig een stap: bij een hoog oplopend aantal besmettingen zou een mondkapje een middel kunnen zijn. 

Daarmee kwam de deur op een kier. De burgemeesters die voorstander waren van de mondkapjes, gebruikten het advies van het Red Team om hun argumenten kracht bij te zetten bij het overleg tussen de burgemeesters, later die middag. 

Felle discussie

Bij dat overleg was volgens ingewijden weinig discussie over het maatregelenpakket dat het kabinet later die dag bekend zou gaan maken. Wel was er stevige discussie over de mondkapjeslijn. De drie grote steden (Amsterdam, Rotterdam en Den Haag) en Brabant-Zuidoost zetten de deur open: zij kondigden aan dat mondkapjes in alle publieke binnenruimtes gedragen zouden moeten worden. 

Het kabinet besloot maandag in een vervroegde persconferentie om alleen voor de drie grote steden een advies voor mondkapjes in winkels aan te kondigen.

Dat besluit van het kabinet was voor sommige burgemeesters te mager. Zij zochten gelijk actief de media op. Onder hen de Amsterdamse burgemeester Femke Halsema. Zij kondigde dezelfde maandagavond namens de regio's Amsterdam, Den Haag, Rotterdam en Brabant-Zuidoost verdergaande adviezen aan voor het gebruik van het masker in haar regio.

Eigen koers

Ze stond hierin niet alleen. John Jorritsma, de burgemeester van Eindhoven, deed er dezelfde avond bij het tv-programma Jinek een schepje bovenop. De burgemeesters waren bang dat alle regio's een eigen koers zouden gaan varen en dat het voor de burger totaal onduidelijk zou zijn wat nu de regels zijn. 

In de Tweede Kamer, zowel bij de oppositie als de coalitie, bleef de roep van de burgemeesters niet onopgemerkt. Er was veel telefoonverkeer over en weer. Het viel betrokkenen op hoe nauw de lijntjes zijn tussen mondkapjesvoorstanders bij burgemeesters en fracties in de Tweede Kamer.

Sprong voorwaarts

Steeds meer fracties in de Kamer pleitten dinsdag voor duidelijkheid rond de mondkapjes: of er een mondkapjesplicht of -advies moest gaan gelden, was toen nog onduidelijk. Wel was duidelijk dat het kabinet niet anders kon dan een sprong voorwaarts nemen.

Dinsdagmiddag werd duidelijk wat steeds meer mensen in Den Haag verwachtten: het kabinet ontkwam niet aan de invoering van een landelijke richtlijn voor mondkapjes. De meerderheid in de Kamer tekende zich af. 

Landelijke lijn

's Avonds, na de debatvoorbereiding, werd duidelijk dat het kabinet de stap zou gaan zetten. Het zou een advies worden – een dringend advies. Voor een plicht was geen meerderheid, en zo'n verplichting stuitte ook de liberale VVD tegen de borst. 

Er zou een landelijke lijn komen. Een advies, omdat een verplichting in de Kamer niet op een meerderheid kon rekenen. Een plicht is juridisch ook lastig. (Hoe dat zit, lees je hier.) 

Ook op middelbare scholen

Woensdag maakte de premier de draai bekend tijdens het coronadebat. Onder druk van een meerderheid in de Tweede Kamer kon het niet anders. Hij zei toen nog dat het dringende advies niet gold voor scholen. Maar inmiddels geldt ook voor middelbare scholieren het dringende advies om buiten de klas een mondkapje te dragen. 

Dat maakt de draai rondom de omstreden mondkapjes compleet.