Geert Wilders als premier? Dat is nog lang geen uitgemaakte zaak

In de campagnetijd kon Geert Wilders het niet vaak genoeg herhalen: hij wilde premier worden. Hij zei zelfs 'heel graag' premier van Nederland te willen worden.

Verandering

Maar nadat zijn partij de verkiezingen had gewonnen met 37 zetels, veranderde zijn toon en kwam hij met enkele voorbehoudjes. Zo zei hij vorige week tijdens een groot debat over de verkiezingsuitslag: "Iedereen die de grootste partij leidt, wil natuurlijk graag de premier van het land worden. Dat is natuurlijk onze inzet, maar we gaan open de gesprekken en onderhandelingen in. Ik weet daarbij niet wat eruit komt (...)". 

En ook afgelopen week weigerde Wilders antwoord te geven op de premiersvraag, zoals te zien is in deze video:

Komt vaker voor

Moet de leider van de winnende partij de premier worden? Nee. In de wet is daarover niets vastgelegd. "Maar sinds de jaren 70 is het wel een traditie dat de grootste partij in de coalitie de premier levert", zegt onderzoeker Fons Meijer van het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis.

Drie keer werd er sindsdien met die traditie gebroken. "Zoals in 1977. De PvdA kwam toen als winnaar uit de bus, maar kwam niet in de regering, dus leverde ook niet de premier. En in 1971 leverde niet de grootste regeringspartij (KVP) de minister-president, maar werd het Barend Biesheuvel van de veel kleinere ARP."

Het kan heel goed zijn dat ook Wilders met de traditie gaat breken, zegt Meijer. "Tijdens de campagne viel de discussie over de premierskandidaat overigens ook al op. Zo werd bij de BBB niet partijleider Caroline van der Plas de premierskandidaat, maar de nummer 2: Mona Keijzer. En Pieter Omtzigt liet heel lang in het midden of hij namens NSC de premier wilde zijn."

Buitenland 

In het buitenland is de premier ook niet altijd de partijleider van de winnende partij. Zo was Guiseppe Conte van 2018 tot en 2021 premier van Italië namens de populistische Vijfsterrenbeweging. Conte was niet de leider van die partij, hij was zelfs geen lid van een partij. Tijdens zijn voordracht als premier had hij geen enkele politieke ervaring.

Of Wilders premier wordt? Het blijft speculeren. Maar één ding is duidelijk: vanuit het Torentje kan hij zijn fractie niet zo strak leiden zoals hij de afgelopen jaren deed. En juist vanwege de monsterzege van zijn partij, zijn er veel nieuwe gezichten bij de PVV-fractie. Het begeleiden en het in het gareel houden van de fractie is belangrijker dan ooit.

Volgens politiek verslaggever Frits Wester speelt er nog iets mee: het soort kabinet dat we straks zullen krijgen. "Er zijn allerlei opties. Zoals een minderheidskabinet, een extraparlementair kabinet of een zakenkabinet. Bij zo'n zakenkabinet heb je ministers met kennis van buiten de politiek en is het veel minder logisch dat Wilders premier wordt dan bij een meerderheidskabinet."

Gefronste wenkbrauwen

Als Wilders wél premier wordt, levert dat zeker ook gefronste wenkbrauwen op als het gaat om zijn standpunten over het buitenland. In eigen land en in Europa leven al jaren zorgen over Wilders' ideeën over de wereld. Zo botste de PVV-leider vorige maand nog met Jordanië. Volgens Wilders is Jordanië Palestina, zo schreef hij op X. Ook in het PVV-verkiezingsprogramma noemt de partij Jordanië 'de enige echte Palestijnse staat'.

Volgens verschillende Arabische landen bedoelt Wilders hiermee dat het conflict tussen de Palestijnen en Israël opgelost kan worden door Palestijnen te verplaatsen naar Jordanië. Jordanië wil dat de Nederlandse regering afstand neemt van Geert Wilders' standpunten over de Palestijnse zaak.

Daarnaast viel de tweet ook niet goed bij andere onderhandelende partijen. Als grootste partij kun je niet zo uithalen op Twitter, daar zijn diplomaten twee dagen mee bezig, verzucht een ingewijde.

Tegelijkertijd: de Italiaanse premier Giorgia Meloni werd ook met de nodige argwaan bekeken. Ook zij had met haar radicaal-rechtse partij Fratelli d'Italia radicale ideeën die vergelijkbaar zijn met de PVV.

Maar inmiddels is Meloni bereid om Italië in de EU en in de NAVO te houden en doet ze volop mee op het Europese toneel.

Beveiliging 

Er zitten nog meer haken en ogen aan een mogelijk premierschap van Wilders, zegt Wester. "Misschien wel een van de belangrijkste: zijn beveiliging. Wilders wordt als Kamerlid al zwaar beveiligd. Als hij straks premier zou worden, en daardoor nog meer moet reizen of in het openbaar op moet treden, wordt dat nog ingewikkelder en complexer."

Daarnaast is de vraag of de VVD en NSC Wilders wel als premier willen. Beide partijen willen zich er niet over uitspreken. In de brief aan verkenner Plasterk schreef NSC-leider Pieter Omtzigt een regering te willen die 'met woord en daad zoekt naar verbinding in de samenleving'.

Wilders heeft in het verleden omstreden uitspraken gedaan, zoals de 'Minder Marokkanen'-uitspraak in 2014. Hij werd veroordeeld voor groepsbelediging, maar vrijgesproken voor het aanzetten tot haat en discriminatie.

Kiezers teleurgesteld? 

Uit onderzoeken blijkt een groot deel van de PVV-kiezers het acceptabel te vinden als Geert Wilders geen premier wordt. Velen vinden het belangrijker dat hun partij gaat meeregeren. 

Wester vult aan: "Maar reken maar dat mocht Wilders besluiten om vanwege omstandigheden toch geen premier te worden, veel kiezers dan toch teleurgesteld zullen zijn."

Wat gaat hij doen?

Wat Wilders gaat doen? Het blijft afwachten. Volgens Wester is het nu ook nog geen belangrijk onderwerp in de onderhandelingen. "De partijen praten aan de formatietafel eerste inhoudelijk over thema's. Op het eind gaat het pas echt over de poppetjes en posities."

Een ding is volgens Wester wel duidelijk: "Als straks een meerderheid van de Tweede Kamer het vertrouwen uitspreekt in het nieuwe kabinet, dan staat niets Wilders meer in de weg. Als hij wil, dan kan hij premier worden. "