Na een oorlog vol ellende moest Gormah ook in Nederland vechten: 'Iedereen lachte behalve ik'

Gormah is een geboren verteller. Zittend aan de keukentafel van haar rijtjeshuis in Almere, vindt ze moeiteloos de woorden om het plekje in Liberia op je netvlies te toveren, waar ze als kind zo gelukkig was.

"Ons dorp lag tussen twee rotsen. Als de zon scheen, keek ik altijd naar mijn schaduw op die grote stenen. 's Avonds waren de sterren en de maan zo helder, dat je geen lampen nodig had. Alles werd erdoor verlicht, magisch was het." 

Haar ogen twinkelen als de sterren boven het Afrikaanse dorp, als ze zegt: "Er waren veel kinderen om mee te spelen. Mijn leven was daar goed."

Bloedige oorlog

Toen Gormah 16 was, veranderde alles. Een bloedige burgeroorlog brak uit in Liberia, tussen het regeringsleger en een rebellenbeweging. Ook daarover vertelt ze gedetailleerd. Over haar hoogbejaarde opa die door de rebellen werd onthoofd. Over haar favoriete leraar, meneer Archie van geschiedenis, ook vermoord. Over twee vrouwen die midden op de markt werden doodgeschoten. "Ik moest kijken. Boog je je hoofd, dan was je de volgende."

Ook nu glinsteren haar ogen, dit keer door de tranen die ze wegslikt. Een diepe zucht ontsnapt. "De rebellen fileerden mensen levend. Zo werden ze dan opgehangen, om na een paar dagen te sterven. Hoe beestachtig mensen kunnen zijn, is me het meest bijgebleven. "

Gormah neemt een slok van haar thee en vertelt verder, over de dag dat ze door een rebel verkracht werd. Het matras rook naar het bloed van meisjes die eerder slachtoffer werden. "Die geur vergeet ik nooit meer."

Een tiener was ze nog maar. "In de taxi terug naar huis, wilde ik schreeuwen en huilen. Maar ik bleef doodstil zitten. Thuis maakte mijn moeder kippensoep. In bed kwamen pas de tranen."

Eigenwijze Nederlander

Later, Gormah is dan 19, ontmoette ze de 36-jarige zakenman Ben, in een café op het resort waar hij verbleef. Lachend zegt ze: "Ben, de eigenwijze Nederlander. Ik had hoofdpijn die avond. Hij haalde paracetamol voor me in zijn hotelkamer op de zesde verdieping, terwijl de lift stuk was."

Ben bracht haar en haar vriendinnen die avond thuis. Thuis was op dat moment bij een vrouw die haar en een aantal anderen onderdak bood. Bijna de hele familie van Gormah was gevlucht uit het door oorlog verscheurde Liberia. Zelf woonde ze dan hier, dan daar en sliep ze vaak op een matras op de grond. "Een week nadat ik Ben ontmoette, werd ik door een huisgenoot geroepen: die witte man staat voor de deur! Zo begon onze relatie."

Een ander leven

De eigenwijze Nederlander veranderde haar leven: "Ben was heel lief, deed veel voor mij. Ik had genoeg te eten, hoefde niet meer ergens op de grond te slapen. Ik dacht: ik kan wel wennen aan dit leven."

In de maanden die volgde, groeide de liefde voor die 'eigenwijze Nederlander'. Maar hij moest terug naar Nederland. Ze hielden contact en na drie maanden kwam hij terug, met een visum voor Gormah.

Op 24 december 1994 landden ze samen op Schiphol, haastig getrouwd inmiddels. "Ik had een rokje aan, met blote benen. Er lag sneeuw tot halverwege de banden van de auto. Koud! Met muts, handschoenen en een dikke trui kroop ik in bed die nacht."

Dat Ben toen al schulden had, wist Gormah niet. Hij kocht een groot huis in Winschoten, had een eigen computerbedrijf. "In Liberia kun je geen geld lenen, ik kende dat niet. Witte mensen zijn zo rijk dat ze alles kunnen betalen, dacht ik ook."

Niet op Nederlandse les

Voor de oorlog had Gormah op de basisschool in Liberia een beetje Engels leren lezen en schrijven. Ben wilde dat ze ook Nederlandse les ging volgen. Ze gaf zich op voor een cursus, maar bedacht zich op het laatste moment. "Ik vond het niet zo nodig." Het was een beslissing waar ze later veel spijt van zou krijgen. 

Er kwam een baby, Jeffrey, waarmee ze haar dagen vulde: "Ik had geen vriendinnen. Ben en Jeffrey waren mijn hele wereld."

Na een aantal jaar ging het bedrijf van Ben failliet, voor Gormah was dat totaal onverwacht. Het mooie huis in Winschoten werd verruild voor een klein rijtjeshuis in Almere. "Een blok beton", zegt Gormah.

Toch was ze er niet ongelukkig, integendeel. "Het was er leuk. Ben vond een baan en Jeffrey maakte vriendjes in de buurt. Met hun moeders praatte ik met handen en voeten. We gingen samen naar speeltuintjes. Ook hielp ik op school. Ik leerde steeds beter Nederlands praten. 

Twee hersenbloedingen

Een tweede zoon werd geboren, Bertus. De oorlog in Liberia leek ver weg. Dat er nog altijd geldproblemen waren, drong niet echt tot Gormah door.

Tot Ben erg ziek werd. "Hij had diabetes, moest insuline spuiten. Maar hij zorgde niet goed voor zichzelf. Hij at slecht, rookte alleen maar sigaretjes en dronk veel koffie. En hij had stress."

Opnieuw tranen in haar ogen, als ze zegt: "Ik voel me weleens schuldig, dat ik me niet meer in zijn ziekte heb verdiept. Ik wist helemaal niet wat diabetes precies was, hoe belangrijk het was dat hij op tijd at bijvoorbeeld."

Ben kreeg meerdere tia's en twee hersenbloedingen. Begin veertig was hij pas, maar geen schim meer van de zakenman die Gormah jaren eerder in Liberia ontmoette. "Hij was verlamd aan een kant, liep heel moeilijk. Ik douchte, bracht hem zijn eten en zijn medicijnen, hield de kinderen rustig. Hij kon niet meer tegen herrie."

Hun inkomsten kelderden nu Ben alleen nog een uitkering had. De schulden groeiden en deurwaarders verdrongen zich voor hun huis. "Soms stond de een buiten te wachten, tot de ander vertrok."

Grote geldproblemen

Gormah had twee banen, werkte elf uur per dag. Dat er geen geld was voor sinterklaascadeautjes, vond ze moeilijk. Maar veel erger: ze kon haar kinderen lang niet altijd brood meegeven naar school. "Ik zocht in prullenbakken naar statiegeldflessen, om toch wat te eten voor ze te kunnen halen."

Het was de juf van haar jongste zoon die haar op een dag wakker schudde: "Bertus pakt eten van klasgenootjes af. Jouw jongens hebben vaak geen lunch. Wat is er aan de hand? Hebben jullie schulden?"

Scheiden

Gormah wist dat Ben hun administratie bewaarde in een map. Die zat inmiddels vol brieven van schuldeisers en deurwaarders, die Gormah niet kon lezen. Ze nam ze mee naar de juf van Bertus, die na het lezen zei: jullie hebben een groot probleem."

Ze vertelt verder: "Als ik over het geld  begon, kregen we ruzie. Ik had het gevoel dat ik geen regie had over mijn eigen leven. En de problemen raakte de kinderen. Het kon zo niet langer." In 2006 besloot Gormah van Ben te scheiden. 

Toen bleek, in de rechtbank, dat er een lening van een halve ton op haar naam stond. "Ik voelde de grond onder m'n voeten verdwijnen, toen de rechter dat zei."

Wanneer het misgegaan was, weet Gormah achteraf wel. "Een mannetje deed onze boekhouding. Omdat Ben zo ziek was, wilde hij alles goed regelen voor mij en de jongens, zei hij. Die boekhouder vroeg me iets te ondertekenen en dat heb ik gedaan. Ik vertrouwde Ben."

Kort na de scheiding, tijdens een rondje hardlopen, kwam het besef: "Ik had mijn leven verpest door een stomme fout. Ik zat diep in de schulden, alleen omdat ik nooit op Nederlandse les wilde gaan."

Ze deed het alsnog. Wat er voor haar veranderde, toen ze na een paar maanden kon lezen en schrijven? "Alles. Echt alles. Mijn kinderen moesten mijn appjes altijd voorlezen en beantwoorden, in het verkeer vertellen welke afslag ik moest hebben. Vlak voor kerst, zaten ze tot 's avonds laat kerstkaarten te schrijven voor onze kennissen. Nu kon ik dat allemaal zelf!"

'Iedereen lacht, behalve ik'

Maar hoe belangrijk taal echt is, ontdekte ze pas toen ze in 2015 borstkanker kreeg. "Ik las wat mijn ziekte inhield en wist: dit moet ik serieus nemen. Ik las doktersadviezen, ervaringen van andere mensen op internet. En de bijsluiters van m'n medicijnen."

Gormah is geen klager. Dat ze zoveel tegenslagen kende, dat het in een filmscript misschien zelfs overdreven zou lijken, zal ze zelf niet zeggen. Maar donker was het wel vaak in haar leven: "Lange tijd heb ik gedacht: iedereen lacht, behalve ik."

Een boek

Ze besloot alle ellende van zich af te schrijven; de oorlog in Liberia en de geldzorgen in Nederland. "Ik wilde mijn trauma's verwerken."

Het werd een boek, een idee van haar taaldocente die haar erbij hielp. Eerder deze maand, op Wereldalfabetiseringsdag, werd 'Gormah Dade – het verhaal van een vechter' gepresenteerd.

Haar ex-man Ben heeft het nooit kunnen lezen. Gormah bleef na hun scheiding voor hem zorgen, maar na nog een hersenbloeding overleed hij in een verpleeghuis, 49 jaar oud. Of ze ooit boos op hem is geweest? "Nee. Ik ben nooit boos op iemand. Ja, op mezelf wel ja. Stom eigenlijk he?"

Schuld afgelost en kankervrij

Inmiddels is Gormah kankervrij en heeft ze haar schuld afbetaald. Ongeveer voor de helft met een levensverzekering die er later bleek te zijn. De rest verdiende ze bij elkaar met haar twee banen.

Nu werkt ze in een dialysekliniek voor nierpatiënten. Ook zet ze zich in voor de Stichting Lezen en Schrijven. "Ga alsjeblieft naar school, zou ik tegen iedereen willen zeggen. Wie niet kan lezen en schrijven, is altijd afhankelijk. En afhankelijkheid is vaak niet gratis."

Eindelijk mens

Of ze trots is op zichzelf, omdat ze na elke dreun die het leven haar verkocht weer opkrabbelde? Ze kijkt rond in haar huiskamer en maakt een handgebaar richting de bovenverdieping, waar haar twee zoons aan het werk zijn. Volwassen mannen inmiddels, van 23 en 28 jaar. Ze wonen bij haar in een huis met heel veel blauw, want 'dat geeft rust'.

Dan komt haar antwoord: "Hier ben ik trots op ja, op ons, hier. En voor de borstkanker die ik kreeg, ben ik dankbaar. Het heeft mijn ogen geopend voor hoe kwetsbaar, maar ook hoe waardevol het leven is."

Met een glimlach besluit ze haar verhaal: "Sinds een paar jaar voel ik mezelf mens. Ik bepaal wat er met mij gebeurt. Nu mag ik ook meelachen."