'Als deurbel gaat, verstijven we': slachtoffers toeslagenschandaal over hun trauma

"Mensen gaan ervan uit dat je je geld krijgt en het dan gedaan is, maar dat is niet zo", zegt Marisa Lisse. "Daar kom ik elke dag meer achter. Ik word me er steeds meer van bewust hoe heftig het is geweest. En nog steeds heb ik te maken met triggers die dat gevoel van toen oproepen."

Tienduizenden slachtoffers

Marisa is een van de tienduizenden ouders die slachtoffer werden van het toeslagenschandaal. Zij werden door de Belastingdienst ten onrechte aangemerkt als fraudeur, waardoor ze de ontvangen kinderopvangtoeslag in een keer moesten terugbetalen. Ook kregen ze geen nieuwe toeslagen. Het leidde tot allerhande problemen, voornamelijk financieel. Vooral mensen met een niet (volledig) Nederlandse achtergrond werden slachtoffer. 

Hoeveel slachtoffers er precies zijn, is onduidelijk. Tot 25 maart van dit jaar hebben 61.477 mensen zich als slachtoffer gemeld bij de overheid, van degenen die 'een eerste toets' hebben gehad (ongeveer 95 procent van deze mensen) komt volgens de overheid ongeveer 46 procent in aanmerking voor 30.000 euro compensatie. 

Voor gek verklaard 

Marisa, een alleenstaande moeder van twee kinderen van inmiddels 25 en 17 uit Amsterdam, had destijds door dat er fouten werden gemaakt, en klopte bij verschillende instanties aan. "Het gevolg was dat ze me voor gek verklaarden, want de overheid maakte geen fouten. Ik moest in de schuldsanering, maar mocht dat alleen als ik onder bewindvoering ging; ze vonden dat ik niet in staat was om voor mezelf te zorgen."

Nu Marisa de 30.000 euro heeft gekregen, valt op hoe kwetsbaar het vertrouwen in instanties is door alles wat ze heeft meegemaakt. Zo krijgt ze via de gemeente hulp bij verschillende aspecten van haar leven die door de affaire niet genoeg aandacht hebben kunnen krijgen, zoals onderhoud aan haar huis en een opleiding.

Vernedering

"Dan word je benaderd door de gemeente die zegt: we zien dat u gedupeerde bent, kunt u hulp gebruiken? Ik zei ja, en dan willen ze je huis zien om te weten hoe je woont. Dat voelt als een vernedering. In die jaren dat ik schulden had kwamen er steeds instanties over de vloer, hadden ze een oordeel over hoe mijn leven eruitzag, dat wil ik niet meer. Maar het moest."

"De medewerker zag dat ik echt een nieuwe bank nodig had, dus die werd voor me geregeld. Ik liet vrienden helpen mijn oude bank buiten te zetten, en toen kreeg ik te horen dat de bank nog twaalf weken op zich zou laten wachten. Ze hadden gezegd dat hij was besteld, maar dat was niet zo. Weer een overheidsorganisatie die tegen me liegt, denk ik dan. En weer een fout die door anderen wordt gemaakt, waar mijn gezin en ik de dupe van zijn."

Vertrouwen in anderen

Want dat is bij haar het grootste trauma, en de reden dat ze weinig vertrouwen heeft in anderen. "Het is ons aangedaan door de overheid, daar hadden we het nooit van verwacht. Dus als het toen kon gebeuren met de overheid, waarom zou het dan niet nog eens zo fout kunnen gaan, opnieuw met de overheid of misschien wel met heel iemand anders?"

De angst uit zich bij Marisa op veel manieren. Toen ze hoorde dat ze zich kon aanmelden als slachtoffer van het toeslagenschandaal, durfde ze niet. "Ik had net alles op orde en was veel te bang voor nieuwe ellende." Haar 17-jarige dochter mag de deur niet opendoen, stel je voor dat er toch weer een deurwaarder voor staat? Toeslagen of andere bijdragen van de Belastingdienst wil ze niet, ook al heeft ze er recht op. 

Dubbele checks

En nu Marisa zzp'er is, is ze veel tijd kwijt aan zorgen dat haar administratie echt (maar dan ook écht) op orde is: met kopieën van alle stukken en dubbele checks op alles wat er in en uit gaat. "Ik ben steeds aan het zorgen dat ik in elk geval zélf alles heb gedaan om te voorkomen dat het nog een keer zo misgaat. Dat vreet energie." 

Ook Suzanne (achternaam bekend bij de redactie) uit Heerlen heeft nog dagelijks last van de gevolgen van het toeslagenschandaal. Een concreet voorbeeld: haar deurbel staat standaard uit. "Als we een pakje verwachten, en hij staat aan, dan staan mijn kinderen en ik al zo'n negen jaar alle drie stijf van angst zodra de bel gaat. Vroeger betekende de bel dat er iemand van de woningbouwvereniging of politie of een deurwaarder op de stoep stond. Dat was altijd slecht nieuws."

Enorme trigger

Natuurlijk weet Suzanne – net als Marisa een alleenstaande moeder – dat de situatie nu anders is. Ze heeft net als Marisa de 30.000 euro compensatie gekregen, waarmee wordt erkend dat ze slachtoffer is van het toeslagenschandaal. "Ik heb geen schulden meer, een baan; er is geen enkele reden om bang te zijn als de bel gaat. En toch is het een enorme trigger. Of dat ooit nog gaat slijten weet ik niet, maar ik hoop het."

Dat Marisa, Suzanne en hun kinderen nog zo'n last hebben van wat er toen is gebeurd, is niet verwonderlijk, zegt klinisch psycholoog Willem van der Does. "Het verbaast mij helemaal niets. Die mensen is groot onrecht aangedaan, ze zijn jaren bezig met de gevolgen daarvan."

Stressoren stapelen op

"En al die tijd stapelt de ene stressor zich op de andere: er was te weinig geld, er kwamen schulden, vervolgens kwam de dreiging dat ze hun huis uitgezet zouden worden of zelfs hun kinderen uit huis zouden worden gehaald. Als ze hulp zochten, werden ze niet geloofd... Voortdurend gebeurden er negatieve dingen waar ze zelf geen enkele controle over hadden."

Volgens Van der Does krijgen mensen in zo'n situatie last van wat aangeleerde hulpeloosheid wordt genoemd:  "Je wordt apathisch. Als je geen enkele controle hebt over je leven, dan leer je af om daartegen te vechten en laat je het gebeuren, omdat je niet anders kunt."

Of je schiet juist door de andere kant op, zegt hij: je krijgt enorme last van controledrang. Zoals Marisa, die zo veel tijd en energie kwijt is om maar zelf geen fouten te kunnen maken waarop ze door de overheid gepakt kan worden. 

Kinderen

Niet alleen ouders, ook kinderen uit deze gezinnen kunnen last houden van de ellende waar ze in gezeten hebben. Zo vertelt een vrouw die anoniem wil blijven dat zij een tiener was toen het gezin in de problemen kwam door de opvang van haar jonge zusje. Het gezin, dat uit Irak was gevlucht, dacht dat het niet anders kon dan dat het zelf fouten had gemaakt.

Er was veel schaamte, zelfs met ooms en tantes mocht ze er niet over praten. Uitgaan of nieuwe schoenen kopen deed ze niet: al het geld dat zij met haar bijbaantje verdiende, ging naar het gezin, waardoor vriendinnen haar op den duur maar niet meer vroegen; ze had toch altijd een excuus. Nog altijd is de vrouw bang om geld uit te geven en vertrouwt ze het niet als de Belastingdienst zegt dat ze ergens recht op heeft.

Weinig vrienden

Ook de kinderen van Suzanne hebben veel last van de gevolgen, vertelt ze. De deurbel is daarbij iets kleins, wat meestal op te lossen is door hem uit te schakelen. Maar een van haar dochters werd op school veel gepest omdat ze arm was. Bracht een ouder van een vriendinnetje haar eens thuis, dan hoorde ze de dag daarna dat het meisje niet meer met haar mocht spelen: het huis was zo armoedig, de dochter van Suzanne kon geen goede invloed hebben op het andere kind. "Nog altijd hebben ze weinig vrienden en voelen ze zich minder dan anderen."

Volgens Van der Does kan het zowel met de ouders als met de kinderen wel goed komen, afhankelijk van hoelang het nog duurt voordat de hele affaire is afgehandeld en of de omstandigheden dan ook weer echt helemaal normaal worden. "Mensen moeten dan bijvoorbeeld echt geen financiële problemen meer hebben. Dan kunnen ze wel weer leren dat ze in staat zijn om de problemen die dan op hun pad komen, op te lossen. En dan is het bijvoorbeeld minder eng om een brief van de Belastingdienst open te maken."

Compensatie eisen

Wat daarbij nodig kan zijn, is hulp van een therapeut of een advocaat. "Ze moeten leren leven met het feit dat er jaren van hun leven zijn afgenomen die ze niet meer terugkrijgen. Daar is tijd voor nodig, maar ook het gevoel dat ze weer controle kunnen krijgen over hun leven. Dat kan door therapie, maar ook door via een advocaat compensatie te eisen voor het leed dat hen is aangedaan. Al is ook daarbij wel belangrijk dat er een balans gevonden wordt, zo'n rechtszaak moet niet te veel energie vergen. Daar wordt ook niemand gelukkiger van." 

Een brief met excuses zoals premier Rutte die stuurde naar de slachtoffers kan ook zeker helpen in het herstel, zegt Van der Does. "Ik heb de brief niet gezien, maar als die duidelijk en oprecht is, en er gevolgen aan worden verbonden voor degenen die zo de fout in zijn gegaan, dan is voor iedereen duidelijk dat het op geen enkele manier de schuld is geweest van de slachtoffers. Dat is belangrijk."

Maar wat dan zeker niet moet gebeuren, is een situatie zoals Suzanne recent meemaakte toen ze een nieuw huis toegewezen had gekregen. "Ik wil graag weg uit de buurt waar we nu wonen, naar een omgeving waar wij ons prettiger voelen. Dus ik was heel blij toen bleek dat ik in aanmerking kwam voor dat andere huis."

Hertraumatisering

"Maar toen ik daar kwam om de financiën te regelen, zei de woningbouwvereniging: 'We zien dat u in het verleden veel betalingsproblemen heeft gehad, dus we gaan u de woning niet toewijzen.' Ik legde uit dat dat kwam omdat ik slachtoffer was van het toeslagenschandaal, maar dat maakte niets uit. Ik was zo van slag, zo verdrietig. Ik werk 36 uur per week, heb mijn financiën op orde, en hoe ik mijn best ook doe, het blijft me achtervolgen. Het was lang geleden dat ik me zo machteloos had gevoeld."

"Te gek voor woorden", noemt Van der Does dat als hij het hoort. "Heel erg. Als het toeslagenschandaal een trauma is, dan mag je dit gerust hertraumatisering noemen. Op deze manier kunnen slachtoffers nooit genezen."