Gevaarlijke muggen rukken op in Europa: kans op akelige ziektes groeit

Het rapport van het ECDC gaat over twee invasieve, subtropische soorten van het muggengeslacht Aedes, die van origine niet in Europa voorkomen. Die zijn sinds enkele tientallen jaren bezig aan een opmars in Europa en kunnen virussen van mens op mens overbrengen. De Aedes-muggen zijn bezig zich in meer delen van Europa te vestigen, wat betekent dat ze de winters overleven en zich hier voortplanten.

Opwarming en hittegolven

Volgens het instituut komt dat door de opwarming van de aarde, de toename van hittegolven en overstromingen, en langere en warmere zomers. In deze veranderde omstandigheden kunnen de insecten makkelijker het hele jaar door overleven.

De grote gevolgen die een ziekte als dengue kan hebben, ervoer Lieke aan den lijve. Ze werd door een mug gestoken en werd daarna doodziek, vertelde ze enige tijd geleden aan RTL Nieuws:

Zonder maatregelen, schrijven de wetenschappers, zal het aantal besmettingen en doden als gevolg van deze virussen in Europa toenemen.

Tijgermug

Volgens ECDC heeft de soort Aedes albopictus, in de volksmond tijgermug, die dengue, zika en chikungunya kan overdragen, zichzelf inmiddels in dertien Europese landen (en 337 regio's) gevestigd. Tien jaar geleden was dit nog in 114 regio's in acht landen.

Dit kaartje laat (in rood) zien waar de tijgermug zich al gevestigd heeft. In de gele gebieden (waaronder Nederland) is de tijgermug bezig zich te vestigen.

Sander Koenraadt, universitair hoofddocent Medische en Veterinaire Entomologie aan Wageningen Universiteit ('ik bestudeer insecten die bloed zuigen en ziekteverwekkers kunnen overdragen'), zegt dat kans op besmetting daarmee toeneemt.

Eén op duizenden muggen besmet

"Deze toename is niet meteen iets om van in paniek te raken, maar wel iets om serieus te nemen. Deze muggen kunnen 22 soorten virussen overdragen, waaronder dus dengue, zika en gele koorts."

Niet elke beet maakt ziek, benadrukt Koenraadt. "De muggen hebben dat virus niet van zichzelf. Ze moeten eerst iemand bijten die zo'n virus heeft. Pas daarna kunnen ze het overdragen op iemand anders. Een klein deel van deze muggen is besmet. We denken één op de duizend of zelfs duizenden."

Alsof je botten breken

Maar, zegt hij er meteen achteraan: "Hoe meer van deze muggen er zijn, hoe meer kans dat zo'n virus wordt overgedragen. Het kaartje van Europa met de verspreiding begon in de jaren 90 in Italië, en je ziet het elk jaar verder rood kleuren."

Denque is 'een akelig virus', zegt de entomoloog. "Wij noemen het knokkelkoorts, in het Engels wordt het 'breakbone fever' genoemd. Dat is omdat het zo pijnlijk kan voelen dat het lijkt alsof je botten breken. Heftige pijn dus. Erg naar. En als je het voor de tweede keer oploopt, kan het nog gevaarlijker zijn. Dan kun je bloedingen krijgen."

Het ECDC-rapport schrijft dat in 2022 in Europa 71 gevallen van dengue werden geconstateerd. Dat is evenveel als in de totale periode tussen 2010 en 2021. Dit gebeurde in Frankrijk (65 gevallen) en Spanje (6 gevallen). Koenraadt: "Die 71 gevallen is niet veel, als je het afzet tegen miljoenen besmettingen wereldwijd. Maar dat het evenveel is als de elf voorgaande jaren, laat wel zien dat we rekening moeten houden met een toename."

Meer doden

"We zien de laatste jaren dat invasieve muggensoorten zich in nieuwe Europese gebieden settelen", zegt ECDC-directeur Andrea Ammon. "Als dit zo doorgaat, kunnen we meer besmettingen en doden verwachten door ziektes zoals dengue, chikungunya en het westnijlvirus."

Het rapport noemt ook de Aedes aegypti. Ook deze mug kan dengue overbrengen. Maar deze soort is in Europa nog niet verder gekomen dan Cyprus. Niettemin waarschuwt ECDC-directeur Ammon dat deze soort zich eveneens over het continent kan gaan vestigen.

Brak water

Volgens Ammon moet Europa, om de muggenpopulaties te beheersen, de beveiliging opschroeven. Ook moeten mensen zelf meer veiligheidsmaatregelen nemen. Zo kan het aantal bronnen met stilstaand water verkleind worden. Ook muggennetten (of klamboes) helpen tegen muggen, net als airconditioning in de slaapkamer, horren voor de deuren en ramen of het gebruik van insectenspray. Daarnaast moeten zorgprofessionals volgens het instituut beter worden geïnformeerd over de ziektes die muggen verspreiden.

In absolute aantallen maakt het westnijlvirus de meeste slachtoffers in Europa. In 2022 werden in Europa 1133 besmettingen met het westnijlvirus vastgesteld, in vooral Italië (723), maar ook in onder andere Griekenland (286), Roemenië (47) en Duitsland (16) en Hongarije (14). 92 gevallen hadden een dodelijke afloop. Alleen 2018 was met 1548 besmettingen hoger.

Gewone huissteekmug maakt slachtoffers

Maar let op, zegt Koenraadt, dit westnijlvirus wordt níet overgedragen door de invasieve soorten, maar juist door de mug die Nederlanders al tientallen jaren uit de slaap houdt: de Culex pipiens, ofwel de gewone huissteekmug. "Ook hier geldt dat maar een heel klein deel van de muggen het virus bij zich draagt, maar het komt dus vaak genoeg voor. Dit virus kan in zeldzame gevallen een hersenvliesontsteking veroorzaken, dus je blijft er verstandig aan doen je te beschermen met een klamboe of een spray."

Overigens kunnen muggen op elk moment van de dag toeslaan: de 'Nederlandse' huissteekmug jaagt 's nachts op bloed, terwijl de tijgermug juist overdag actief is.

Uitbraak malaria onwaarschijnlijk

Over een uitbraak van malaria hoeven we ons volgens de entomoloog minder zorgen te maken. "Ten eerste zijn er weinig mensen die deze parasiet bij zich dragen, dus muggen krijgen weinig kans het over te brengen. En als er toch besmettingen zijn, kunnen die meestal snel goed behandeld worden, zodat de overdracht snel gestopt wordt."

Malaria wordt meestal opgelopen in Afrika, Zuid-Amerika of Azië. "En dat is een gevaarlijke variant", zegt Koenraadt, "die dodelijk kan zijn als je het niet behandelt."

In Amerika werd deze week bekend dat er voor het eerst in 20 jaar gevallen van malaria zijn vastgesteld bij mensen die de besmetting in eigen land hadden opgelopen, en niet in het buitenland. Dat gebeurde in de zuidelijke staten Texas en Florida. En in Peru heerst momenteel een grote uitbraak van dengue.

Hoe werkt een besmetting?

Je moet allereerst een onderscheid maken tussen malariaparasiet en virussen zoals dengue, westnijlvirus, zika, chikungunya en gele koorts, legt universitair hoofddocent Sander Koenraadt uit.

Malaria is geen virus, maar een parasiet. "Van de ruim 3600 soorten steekmuggen in de wereld zijn er enkele tientallen soorten die deze parasiet kunnen overdragen. Zij behoren tot het geslacht Anopheles. De mug neemt de parasiet over van een besmette mens die zij bijt. Vervolgens moet deze parasiet in het lichaam van de mug tot wel twee weken ontwikkelen, voordat de mug de parasiet over kan dragen. Dat gebeurt dan via het speeksel, wanneer de mug een andere persoon bijt."

De andere ziektes worden veroorzaakt door een virus, maar op dezelfde manier overgedragen. Hiervoor zijn twee soorten muggen verantwoordelijk, de in dit artikel beschreven Aedes albopictus (tijgermug) en de Aedes aegypti (gelekoortsmug). Beide soorten kunnen meerdere virussen overbrengen zoals zika, dengue en chikungunya.

Het westnijlvirus wordt niet overgedragen door de Aedes-muggen, maar door de Culex pipiens, ofwel de gewone huissteekmug, die in de zomer in vele slaapkamers in Nederland te vinden is.