Duizenden Oekraïense burgers worden vastgehouden en gemarteld in geheime Russische gevangenissen

"Nu ga je iets goeds doen voor Rusland", zei een van de Russische soldaten, terwijl hij Olena Yahupova een schep gaf. Samen met zo'n twaalf andere gevangengenomen Oekraïense burgers moest ze maandenlang loopgraven maken voor de Russen. De gravende burgers moesten Russische legerkleding dragen, wat ze nog banger maakte om geraakt te worden door Oekraïens geschut. Misschien was deze plek nog wel gevaarlijker dan de Russische gevangenis waar de burgers vandaan kwamen.

Herhaaldelijk geslagen

Daar zat de 50-jarige ambtenaar Olena al sinds oktober gevangen, toen Russische soldaten haar ineens thuis oppakten. Waarschijnlijk omdat haar man voor het Oekraïense leger vecht. Ze deden een plastic tas over haar gezicht heen, bonden een strakke kabel om haar nek en sloegen haar herhaaldelijk op haar hoofd met een volle waterfles.

Uit uitgebreid onderzoek van persbureau AP blijkt dat Olena lang niet de enige Oekraïense burger is die zomaar gevangen werd gezet, werd mishandeld en dwangarbeid moest verrichten. Het persbureau sprak met twintig burgers die zijn ontsnapt of vrijgelaten uit een van de geheime Russische gevangenis, die allemaal over marteling spraken. Vorige maand meldde de VN ook al dat 91 procent van de gevangenen die zij spraken was gemarteld of (seksueel) misbruikt.

Vaak is niet duidelijk waarom iemand wordt gearresteerd. Volgens AP worden mensen al vastgezet omdat ze Oekraïens spreken, in een bezette regio wonen of een strikje in de geel-blauwe kleuren van Oekraïne om een fiets binden. Internationale wetten verbieden het gevangennemen van onschuldige burgers zonder dat ze een eerlijk strafproces hebben gehad. "Dat is een oorlogsmisdaad, al helemaal als ze ook worden gemarteld en gedwongen om loopgraven te graven", zegt Oekraïnedeskundige Chris Colijn van RTL Nieuws.

Gruwelen van Boetsja

Vooral als een gebied wordt bevrijd, komen dit soort verhalen aan het licht, zegt Colijn. "Nadat de Russen vorig jaar uit Boetsja weggingen, kwamen de eerste gruwelen aan het licht, waaronder massagraven. En vooral bij het bevrijde Izjoem, in de regio Charkiv, zijn veel verhalen bekend over mensen die gevangen zaten en zijn gemarteld."

Maar nu is voor het eerst aangetoond dat gevangenen ook gedwongen arbeid moeten verrichten voor het Russische leger. "Dat ze loopgraven en massagraven moeten graven, dat hebben we nog niet eerder gezien", zegt Colijn. "Het doet denken aan de goelag, het gevangenissysteem van de Sovjet-Unie. In die tijd werden gevangenen op grote schaal ingezet bij bouwprojecten, en nu gebeurt dat dus bij de aanleg van loopgraven."

Ook de schaal waarop onschuldige burgers gevangen worden gezet blijkt volgens Colijn veel groter dan eerder werd gedacht. "Het is een heel netwerk aan gevangenissen of strafkampen, waartussen gevangenen ook worden verplaatst." Op basis van verschillende bronnen gaat AP ervan uit dat er minstens 40 gevangenissen in Rusland en Belarus zijn waar Oekraïners worden vastgehouden, en 63 in bezet Oekraïens gebied. De VN schat dat aantal zelfs op 125.

10.000 burgers

Rusland is van plan om in 2026 nog 25 nieuwe strafkampen en 6 nieuwe gevangenissen te hebben gebouwd in bezette gebieden in Oekraïne, blijkt uit een overheidsdocument in handen van AP. Om hoeveel Oekraïense gevangenen het precies gaat, is onduidelijk. De Oekraïense overheid denkt dat zo'n 10.000 burgers gevangen worden gehouden in bezette gebieden in Oekraïne en in Rusland.

De gevangenissen worden waarschijnlijk beheerd door de Russische inlichtingendienst, zegt Colijn. "Er zijn al wel langer verhalen bekend over geheime gevangenissen in de gebieden die door Rusland zijn bezet. Ook al voor de huidige invasie, maar na de annexatie van de Krim." Zo schreef de Oekraïense auteur Stanislav Asejev een boek over zijn ervaringen in een strafkamp in Donetsk, waar hij tussen 2017 en 2019 zat.

Het Kremlin ontkent dat het Oekraïeners gevangenhoudt. In juni zei Oekraïne zo'n 150 burgers te hebben bevrijd, maar Rusland ontkent dat zich nog meer burgers in gevangenissen bevinden.

De ex-gevangenen beschrijven aan AP wat voor vormen de martelingen aannam. Gevangenen werden ondervraagd met hun armen en voeten vastgebonden. Ze werden geslagen met vuisten of staven van metaal of hout. Soms werden ze geëlektrocuteerd of bijna verstikt. Ook verbaal en seksueel geweld komt voor. "Het was de taak van de gevangenisbewaarders om ons psychologisch te beïnvloeden en ons te laten geloven dat we geen mensen zijn", aldus een van de Oekraïners.

Niet de laatste keer

Veel van de bronnen vertelden aan AP dat ze mensen hadden zien doodgaan. Volgens de VN zijn in ieder geval 77 burgers geëxecuteerd en is één persoon overleden als gevolg van marteling. De ex-gevangenen die AP sprak, denken dat het werkelijke aantal veel hoger ligt.

AP heeft mensen gesproken die vrij wisten te komen, maar dat zal veel gevangenen niet lukken. "En als ze er al uitkomen, hebben ze enorme trauma’s", zegt Colijn. "En Rusland heeft nog een heel groot deel van Oekraïne in handen, dus waarschijnlijk is dit niet de laatste keer dat we horen over illegale gevangenissen, marteling en massagraven."

In ieder geval twee ex-gevangenen vertelden AP dat ze werden geruild voor Russische militairen die gevangen waren genomen door Oekraïne. Hoewel internationale wetten de uitruil van burgers tegen krijgsgevangenen verbieden, zijn ook de VN in ieder geval 53 gevallen van dit soort gevangenenruilen bekend. 

Toen het Olena na vijf maanden lukte om te ontsnappen en terug te keren naar huis, waren al haar spullen weg. Haar hond was doodgeschoten. Ze heeft nog steeds hoofdpijn van de klappen.

Aangezien ze geen thuis meer had, reisde ze naar de frontlinie in Oekraïne om weer bij haar echtgenoot te zijn. Ze besloten voor een tweede keer te trouwen. Hij in zijn legerkleding, zij in een blauw-gele jurk.