Dwars door JSF heen kijken: piloot kan het met helm van 4 ton

Met zijn helm geklemd tussen zijn arm en zij loopt majoor Pascal Smaal (bijnaam Smiley − 'ik lach veel en mijn achternaam lijkt erop') naar de F-35. Deze straaljager, beter bekend onder de naam Joint Strike Fighter (JSF), is de vervanger van de bijna veertig jaar oude F-16. Voorzichtig stapt hij in het vliegtuig. Hij mag zijn helm niet stoten, het ding kost namelijk ongeveer 400.000 euro.

Vier Nederlandse piloten

Nederland heeft 37 JSF's bij fabrikant Lockheed Martin besteld, waarvan er nu twee na laatst een vrij luidruchtig rondje Nederland te hebben gevlogen weer terug zijn in de VS. In 2019 komen de eerste exemplaren terug naar Nederland.

Smaal is één van de vier Nederlanders die al in de nieuwe straaljager mogen vliegen. Omdat het toestel langer onopgemerkt blijft en vijanden eerder stopt, oefent Smaal de komende jaren in de VS nieuwe aanvalstactieken voordat de JSF ook daadwerkelijk wordt ingezet.

Met lasers op maat gemaakt

Eén van de belangrijkste onderdelen van de JSF is de augmented-realityhelm, die pas werkt zodra je hem met de 100 miljoen kostende straaljager verbindt.

Elke piloot heeft zijn eigen helm, die helemaal op maat is gemaakt. "Je trekt een rubberen omhulsel over je hoofd en met lasers wordt een 3D-scan gemaakt", zegt Smaal. Door de scan zit alle apparatuur in de helm - het vizier, de projector, het nachtvizier en de ruisonderdrukkende speakers - precies op de goede plek. Door het gebruik van koolstofvezel weegt hij ook niet zo veel: rond de twee kilo.

De helm heeft twee vizieren die je naar beneden schuift, net als een motorhelm. Het buitenste vizier is donker van kleur en functioneert als de zonnebril. Piloten vliegen regelmatig boven de wolken waar de zon recht in hun vizier schijnt. De zonnereflector gaat omhoog zodra het donker wordt of als de piloot tussen de wolken vliegt. "Of als het gewoon een sombere Nederlandse dag is", grapt Smaal.

Het binnenste vizier is doorzichtig. Daarop verschijnt alle informatie die de piloot tijdens zijn vlucht nodig heeft, zoals de snelheid, hoogte en of je aan het klimmen of dalen bent. Ook toont het vizier de radar en informatie over geladen wapens en resterende brandstof. De beelden worden met een beamer in het vizier gestraald, waardoor de piloot altijd de informatie ziet, waar hij ook heen kijkt.

Dwars door de straaljager kijken

De helm wordt pas echt interessant zodra de piloot de infraroodcamera's van de JSF selecteert. Deze zes camera's bieden een 360-graden-beeld van de omgeving en de beelden worden in het vizier geprojecteerd.

Je kunt dan letterlijk door het vliegtuig kijken en de beelden van verschillende camera's lopen vloeiend in elkaar over. Kijk je naar rechts, dan activeert de infraroodcamera aan de rechter vleugel automatisch en kijk je dwars door de JSF naar de grond. De infraroodbeelden worden in groentinten getoond: hoe warmer een object, hoe feller groen het kleurt.

JSF-piloot Pascal Smaal vertelt bij RTL Late Night over de helm

"Door het gebruik van augmented reality kun je de wereld zien zoals de straaljager die ziet", zegt Smaal. "Je ziet de grond onder je als je naar je knieën kijkt. Dan weet je bijvoorbeeld of je over huizen, bomen of een rivier vliegt."

Een rivier kleurt op de beelden donkergroen, omdat het water koud is. Een brug die de hele dag zon heeft gevangen, oogt een stuk feller. En rijdende auto's of mensen vallen door hun warmte al helemaal op.

Raketten spotten

Naast de buitenwereld worden de infraroodcamera's ook gebruikt om andere straaljagers en vijandelijke raketten te spotten. Door de hitte worden ze snel opgemerkt en wordt de piloot met een waarschuwing op de hoogte gesteld.

"Door de helm kun je letterlijk zien hoe vijandelijke raketten jouw kant op komen. Zo kun je gemakkelijker een onderscheid maken tussen aanvallen vanaf de grond of vanuit een ander vliegtuig, en de benodigde maatregelen nemen."

In detail inzoomen

Als een potentieel doelwit met één van de zes infraroodcamera's is gespot, kan de piloot met een druk op de knop de infraroodcamera onder de neus van de JSF activeren. Deze camera, te herkennen aan een glazen koepeltje, wordt het Electro-Optical Targeting System (EOTS) genoemd en kan ver inzoomen.

Met de camera kun je bijvoorbeeld vijanden op de grond identificeren. "Je herkent geen gezichten, maar je ziet wel of een persoon een wapen in zijn handen heeft", legt Smaal uit.

Wapen koppelen

Op het vizier van de helm is in het midden een kruisje te vinden. Daarmee kan de piloot doelwitten aanwijzen en actief maken.

"Als ik een brug links van de straaljager zie, kan ik met dat kruisje van die brug een point of interest maken. Daarna schakel ik het EOTS in om de brug van dichtbij te bekijken om er vervolgens, als het nodig is, een wapen aan te koppelen", legt Smaal uit. Alles gebeurt door met de helm rond te kijken en een paar knoppen op de stick in te drukken.

Het EOTS wordt ook gebruikt om doelwitten te volgen. Smaal: "De grondtroepen detecteren en identificeren bijvoorbeeld een vijand, waarna ik het doelwit met de EOTS blijf volgen en via een laserstraal de afstand meet. Ook heeft de JSF wapens aan boord die met behulp van de laserstraal het doelwit raken."

In de tussentijd houdt de piloot contact met de grondtroepen en eventuele andere straaljagers. Daar speelt de nieuwe helm ook een belangrijke rol in, omdat er gebruik wordt gemaakt van ruisonderdrukking. "Net als de koptelefoons van Bose", zegt Smaal. "Je hoort de airco niet meer hard loeien en je verstaat de radio veel beter. Ik kan me in de JSF daardoor beter op mijn taken concentreren."

Urenlang vliegen

Omdat Smaal soms urenlang in de JSF zit, zijn ruisonderdrukkende speakers een fijne bijkomstigheid. "Ik vloog onlangs in de JSF vanuit de VS naar Nederland, en de speakers maken de tien uur durende trip een stuk aangenamer."

De kabels van de helm zijn aan de linker- en rechterkant weggewerkt, waardoor de piloot nog relatief goed kan bewegen. Dat is fijn tijdens een lange trip, wanneer je wat drinkt en eet ('flesjes water en powerbars') en soms even naar de wc moet ('plassen in zakjes met poeder waardoor het gel wordt, de grote boodschap moet je gewoon ophouden').

Meerdere helmen per JSF

De 400.000 euro kostende augmented-realityhelm is volgens Smaal bij de aanschafprijs van de JSF inbegrepen: "Uit de aanschafprijs van de JSF worden meerdere helmen betaald, die door verschillende piloten worden gebruikt."

Je kunt geen kleurtje kiezen, dus het is wel lastig om de verschillende helmen uit elkaar te houden. Een sticker - een smiley, bijvoorbeeld - plakt Smaal er in ieder geval niet op: "Dat lijkt me niet zo gepast, nee. Ik stop hem gewoon in mijn locker en zorg ervoor dat ik hem altijd heel stevig vasthoud en niet uit mijn handen laat vallen."