Vrees voor loon-prijsspiraal terecht? Vier vragen en antwoorden
De buitengewoon hoge inflatie raakt heel Nederland in de portemonnee. Om de koopkracht te repareren worden her en der de lonen fors verhoogd. De Nederlandsche Bank waarschuwt dat de inflatie via zulke loonstijgingen tot een zichzelf versterkende 'loon-prijsspiraal' kan leiden. Maar wat is dat precies en zien we dat al terug? Vier vragen en antwoorden.
1. De term komt steeds vaker voorbij, maar wat is dat eigenlijk, een loon-prijsspiraal?
Het basisingrediënt voor een loon-prijsspiraal is inflatie, oftewel een algemene stijging van de prijzen van goederen en diensten. Je kunt dus minder kopen voor hetzelfde geld: je koopkracht daalt. Als die inflatie een tijd aanhoudt - zoals dit jaar overduidelijk het geval is - dan klinkt de roep van werkenden steeds luider: verhoog onze lonen, we kunnen niet meer rondkomen.
Wat dan vaak volgt is cao-onderhandelingen. Met vakbonden die namens werknemers een looneis indienen voor een bepaalde beroepsgroep. Als aan de eis van een hoger loon wordt voldaan, zitten bedrijven met hogere kosten voor arbeid. Dat gaat ten koste van de winstmarges van die bedrijven, die daarop weer besluiten om hun verkoopprijzen te verhogen, zodat ze toch winst kunnen maken. Waarop de werknemers wéér hogere lonen eisen.
En daar heb je 'm: een zichzelf versterkende loon-prijsspiraal. Met als resultaat een langdurig hoge inflatie.
2. Wanneer gebeurde dat voor het laatst?
Eind jaren 70 was voor het laatst sprake van zo'n spiraal. Een belangrijke oorzaak daarvan was dat destijds veel lonen automatisch meestegen met de inflatie. Dit wordt 'automatische prijscompensatie' genoemd en lag vast in de cao's van toen, vaak voor meerdere jaren. Ook werden er loonafspraken gemaakt op basis van de inflatie die werd verwacht. Als die inflatie dan vervolgens lager uitpakte, zaten werkgevers toch voor lange tijd opgescheept met hogere loonkosten. Die ze dus weer doorberekenden aan hun klanten.
3. Oei. Is daar nu weer kans op?
De Nederlandsche Bank waarschuwde in augustus dat automatische prijscompensatie in loonafspraken (of cao's) ook anno 2022 een risico vormt voor een nieuwe loonprijs-spiraal. Hun advies: zie er vanaf. Maar een maand later liet vakbond FNV weten juist vóór te zijn. "De FNV zal de komende maanden bij alle cao-onderhandelingen inzetten op inflatiecompensatie én de invoering van een automatische prijscompensatie", schreef de vakbond half september.
De FNV eist bijvoorbeeld 12,5 procent meer loon voor zo'n 200.000 ziekenhuismedewerkers. En er liggen inmiddels afspraken voor een loonsverhoging van opgeteld 11 procent voor circa 150.000 werknemers in de zogeheten metalektro-sector, waar bedrijven zoals ASML, Philips, Tata Steel en VDL onder vallen. Terwijl ook het NS-personeel er 9,5 procent op vooruit gaat, plus een eenmalige uitkering van duizend euro.
Philip Lane, hoofdeconoom van de Europese Centrale Bank, vindt het buitensporig verhogen van de lonen een slecht idee. Hij zei deze week wel voorstander te zijn van hogere lonen. "Maar proberen om werknemers volledig te beschermen tegen inflatie door de lonen te verhogen, zal de bedrijfskosten aanzienlijk opdrijven en leiden tot tweede-ronde-effecten", waarschuwde Lane. Een loon-prijsspiraal dus.
4. Wat zeggen Nederlandse economen?
Bas Jacobs, hoogleraar economie en overheidsfinanciën aan de Vrije Universiteit Amsterdam, begrijpt dat de term weer valt gezien de zeer hoge inflatie, maar ziet op dit moment geen enkele aanwijzing voor een daadwerkelijke loon-prijsspiraal in Nederland.
Zelfs alleen gecorrigeerd voor de kerninflatie (de inflatie zonder de sterk schommelende prijzen voor energie en voedingsmiddelen) daalt de koopkracht alleen maar, legt Jacobs uit. "En zolang bedrijven hogere prijzen kunnen doorberekenen aan hun klanten, dan zij zelf kwijt zijn aan salarissen, neemt de winstgevendheid van die bedrijven toe. En zullen ze minder snel hun prijzen verhogen."
Ondertussen laten alle ramingen zien dat de inflatie onmogelijk doorzet in hetzelfde tempo als de laatste twee jaar, zegt de econoom. Dat betekent dat het onwaarschijnlijk is dat de huidige mate van prijsstijging van goederen en diensten aanhoudt. Jacobs: "Ik vind het daarom onverstandig dat de FNV zo'n hoge algemene looneis neerlegt. Een verstandige looneis zal van sector tot sector verschillen, en is afhankelijk van de drie dingen; de kerninflatie, productiviteitsgroei en de krapte op de arbeidsmarkt in die sector."
"Een verstandige looneis zal van sector tot sector verschillen."
Ook econoom Piet Rietman van ABN Amro, zegt niet te vrezen voor een loon-prijsspiraal zoals in de jaren 70. "In de huidige economie is dat risico er helemaal niet", zegt hij. "Dat komt door twee factoren: ten eerste is het aandeel van lonen in de huidige inflatie heel laag. De inflatie komt vooral door de hele hoge inkooptarieven van bedrijven, van vooral energie. En ten tweede beperkt de overheid de prijzen, met een prijsplafond voor energie."
Mocht er toch zoals in de jaren 70 een loon-prijsspiraal komen, dan heeft de overheid volgens hem nog veel meer knoppen om aan te draaien. "Ze kunnen van nog veel zaken de prijzen beperken, zoals het bevriezen van de huren of het gratis maken van openbaar vervoer. Er zijn allerlei mogelijkheden."