Deze neuroloog onderzoekt bijna-doodervaringen: van de welbekende tunnel tot Elvis aan je bed

Misschien stamt zijn fascinatie voor bijna-doodervaringen (BDE) van het feit dat zijn leven ermee begon – al hoorde hij dat pas veel later. "Tijdens mijn geboorte is mijn moeder heel veel bloed verloren. Pas vele decennia later vertelde ze mij dat ze toen een BDE heeft gehad. Ze was bang om het te vertellen, zoals zoveel mensen."

Gevoel van rust en euforie

Bijna-doodervaringen zijn van alle tijden en niet zelden levensveranderend. Hoewel ze voor iedereen uniek zijn, is er ook veel overlap. Vaak beschrijven mensen een bijna-doodervaring als iets positiefs, zegt Steven Laureys. "Een gevoel van rust en euforie is bij ons in het Westen het meest beschreven element", vertelt de Vlaamse neuroloog. "9 op de 10 mensen met een BDE ervaart dat. Heel paradoxaal natuurlijk, omdat BDE’s vaak gepaard gaan met gevaarlijke situaties." Een ander veelgenoemd element: uit-het-lichaam-treding. "Mensen beschrijven hoe ze van buitenaf naar zichzelf keken."

En dan is er nog het veelgenoemde licht 'aan het einde van de tunnel'. Maar die tunnel blijkt nogal cultuurgebonden te zijn. "In de moslimwereld is het een deur, in India een rivier." Die verschillen zijn deels het gevolg van de rationele verklaring die je brein achteraf aan de ervaring geeft, vermoedt de neuroloog. 

Je leven aan je voorbij zien flitsen gebeurt in Hollywoodfilms vaker dan in het echt, zegt hij, maar het komt voor. Ook het verlies van besef van tijd en het zien van een aanwezigheid – engelen, hindoegoden, of, wat in de VS vreemd genoeg nogal eens voorkomt: Elvis – zijn ervaringen die mensen beschrijven.

Zelf een bijna-doodervaring uitlokken

De neuroloog heeft ze zelf inmiddels ook bijna allemaal wel ervaren, afzonderlijk van elkaar. Al die gesprekken met mensen die zo’n BDE hebben gehad waren één ding; om bijna-doodervaringen echt te kunnen begrijpen, moest en zou hij er ook zelf eentje doormaken. 

"Ik was als een kleurenblinde die kleuren probeert te bestuderen. Dat frustreerde me. Theoretisch weet ik misschien veel, maar dat is iets anders dan het echt beleven." Om à la de film Flatliners een hartstilstand bij zichzelf op te wekken zou wat ver gaan, maar hij onderwierp zichzelf wel aan allerlei gecontroleerde experimenten in de hoop een BDE uit te lokken. 

Hoewel de naam anders doet vermoeden, komen bijna-doodervaringen namelijk niet uitsluitend voor bij mensen die op het randje van de dood balanceren. BDE’s worden ook gerapporteerd na meditatie, gebruik van psychedelica, slaap en zelfs tijdens het orgasme. "De Fransen noemen dat niet voor niets la petite mort." 

Het klassieke verhaal blijft wel dat van jezelf zien liggen terwijl je wordt gereanimeerd. "Ongeveer 15 procent van de mensen die de ic overleeft, beschrijft een bijna-doodervaring. Waarschijnlijk zijn het er in werkelijkheid meer, maar veel mensen vergeten het ook, net als bij dromen. En mensen die overlijden, kunnen het natuurlijk niet navertellen."

Hyperventilatie en flauwvallen

In zijn zoektocht naar het zelf beleven van een BDE, deed Laureys onder meer mee aan een experiment van zijn eigen vrouw, collega-onderzoeker Vanessa Charland. Het was de bedoeling dat hij door middel van hyperventilatie zou flauwvallen, met hopelijk een bijna-doodervaring tot gevolg. De helft van de deelnemers beleefde een bijna-doodervaring, maar Laureys tot zijn frustratie niet: hoewel hij van alle deelnemers het langst buiten bewustzijn was, ervoer hij alleen maar 'pure nothingness', omschrijft hij in zijn nieuwe boek Bijna dood. 

Hetzelfde gebeurde toen hij zich liet rondslingeren in een centrifuge die ook wordt gebruikt voor training van astronauten. "Mijn brein had de momenten dat ik buiten bewustzijn was er gewoon uit geknipt, alsof er helemaal niets was gebeurd."

De BDE waar hij voor de wetenschap zo naar verlangde, kwam onverwacht: na een auto-ongeluk. Maar de ervaring was niet positief. "Ik was ervan overtuigd dat ik doodging en voelde een absolute leegte. Van ruimte of tijd had ik geen benul meer. Noch van ego. Ik zag geen licht, er was eerder een oneindige duisternis. Ik had de indruk dat ik bovenmenselijke inspanningen moest doen om terug te keren. Het voelde erg beangstigend."

De duivel en de hel

Bijna-doodervaringen zijn dus zeker niet altijd positief. In Rusland is zelfs de helft van de BDE’s negatief, ontdekte Laureys. "Ik werk daar samen met een priester. Hij vertelde me dat veel Russen tijdens een BDE de duivel en de hel zien."

Als het onderzoek van Laureys één ding duidelijk maakt, is het wel dat er nog heel veel onduidelijk is. Want zijn die ervaringen nou puur te verklaren vanuit processen in het brein, of bewijzen ze dat er zoiets bestaat als leven na de dood? De neuroloog houdt het in het midden. 

Leven na de dood?

"Sommige collega’s wijten BDE’s volledig aan de neurochemie, door een zuurstoftekort bijvoorbeeld. Ze wuiven het weg als een valse herinnering, maar dat is het niet. In de psychologie zijn specifieke schalen om herinneringen te meten en met elkaar te vergelijken, en daaruit blijkt dat BDE’s intense, gedetailleerde, emotioneel rijke ervaringen zijn."

Toch heeft hij ook weinig op met de mensen die zeggen dat bijna-doodervaringen duidelijk wetenschappelijk bewijs zijn van leven na de dood of van een kosmisch bewustzijn. "Ik vind beide ongenuanceerd en dogmatisch, met weinig ruimte voor een open geest en nieuwsgierigheid. Het menselijk bewustzijn is en blijft een groot mysterie. Het is makkelijker om iemand op Mars te zetten dan om ons interne universum te begrijpen."

De neuroloog hecht er tot slot aan te benadrukken dat bijna-doodervaringen niets te maken hebben met hersendood.

“Hersendood is dood, daar is geen twijfel over mogelijk. In het verleden hebben collega’s daarover weleens verkeerde uitspraken gedaan, met als gevolg dat mensen ineens geen orgaandonor meer wilden worden. Terwijl orgaandonatie het enige wetenschappelijke bewijs is van leven na de dood.”

Steven Laureys en zijn team houden een database bij van bijna-doodervaringen. Heb je er zelf eentje gehad en wil je je aanmelden? Stuur een mail naar nde@ulaval.ca

‘Bijna dood, de ervaring van je leven’ van Steven Laureys is nu verkrijgbaar.