Social media verbieden voor tieners? 'Dat is als WhatsApp afpakken van volwassenen'

Social media zijn een makkelijke zondebok. Van polarisatie tot verslaving: het is zogenaamd allemaal de schuld van social media. Maar hoe zit het nou eigenlijk écht, met die vermaledijde big tech, algoritmes en AI? Hoe sturen ze ons leven – en vooral: wat kunnen we daaraan doen? 

Kirsten Jassies schreef er een boek over. "Social media zijn ons nummer 1 platform geworden voor bijna alles", verklaart ze. "Een groot deel van ons leven speelt zich daar af, en dat gaat niet meer veranderen."

Dat heeft onmiskenbaar mooie kanten, vindt ze. "Een van de mooie dingen is dat iedereen op social media zijn stem kan laten horen, ook als je niet populair of groot bent. Wil je actievoeren, voor bijvoorbeeld lhbti-rechten, dan kun je daar een groot podium mee pakken. En je hebt altijd een platform voor je verhaal. Je kunt de hele wereld laten zien wat je op een willekeurig moment aan het doen bent. Ik word daar heel blij van."

Eén klik verwijderd

Ook de verbinding die social media met zich meebrengen is volgens Jassies een groot goed. "Als je eenzaam bent en bepaalde passies hebt, kun je online mensen vinden die net als jij zijn, ook als ze niet bij je in de buurt wonen. Dankzij social media is de hele wereld één klik van je verwijderd. Dat is toch magisch? 

Voor mij kwam dat besefmoment voor het eerst toen ik een boek had gelezen van een schrijver en daarover iets twitterde. Ik wist niet wat me overkwam toen die schrijver zelf gewoon reageerde op mijn tweet. En ik blijf dat iets geweldigs vinden, dat je zo makkelijk mensen kunt benaderen die je bewondert of tof vindt."

Maar we kunnen er niet omheen dat social media niet alleen maar leuk en verbindend zijn. Er zijn legio problemen en gevaren. Neem het verdienmodel van apps als Instagram, TikTok en Facebook. Je kunt ze gratis gebruiken in ruil voor jouw data, waardoor jij relevante advertenties te zien krijgt. 

"Om zo veel mogelijk aan jou te kunnen verdienen, willen deze techbedrijven je zo lang mogelijk op hun platforms houden. Dat betekent dat voor die bedrijven niet onze mentale gezondheid op 1 staat. Ze weten wat het met mensen doet, en toch gebruiken ze slimme trucjes, ook wel 'dark patterns' genoemd, om ons verslaafd te maken aan hun platforms. Denk aan pushmeldingen en de eindeloze scroll."

Al een uur aan het doemscrollen 

Zouden social media wel het beste met ons voorhebben, dan zouden we bijvoorbeeld eens in de zoveel tijd een waarschuwing krijgen, stelt Jassies zich voor. "Hé Kirsten, je bent nu al een uur aan het doemscrollen, wil je niet liever even gaan wandelen?"

Zo’n soort melding is technisch makkelijk haalbaar, weet ze. Maar zolang betrokkenheid het belangrijkste doel blijft van dit soort platforms, zullen ze aanpassingen als deze nooit uit eigen beweging doorvoeren.

Voor jongeren en andere kwetsbare doelgroepen kunnen de verslavende elementen en filterbubbels echt funest zijn, denkt Jassies. "Als je niet lekker in je vel zit, kom je vaak terecht in een algoritme dat je negatieve gevoelens bevestigt of nog erger maakt. Het is lastig om daaruit te komen, vooral als je nog in ontwikkeling bent. Dat vind ik een gevaar. Daar moet strenger op gemodereerd worden, maar ja: hoe dan?"

Verontrustend is ook de – zelden positieve – invloed die social media hebben op het zelfbeeld van gebruikers. Vooral jongeren zijn hier vatbaar voor. "Mijn dochter van 16 ziet alleen maar mooie meisjes met prachtige lichamen voorbijkomen en wil er ook zo uitzien. Mijn zoon van 18 zit elke dag in de sportschool, omdat hij zich spiegelt aan de gespierde jongens die hij volgt. Ze zouden zich beter over zichzelf voelen als ze wat meer realistische makers zouden volgen, maar dat vinden ze moeilijk."

Oorlogspropaganda 

Niet alleen jongeren worden beïnvloed door wat ze op social media zien. Zo worden de platforms ook ingezet voor politieke doeleinden of oorlogspropaganda. "Kijk naar de Russische inmenging bij de Amerikaanse verkiezingen van 2016. En in Roemenië werd een politicus met een onverwacht sterke verkiezingscampagne op TikTok in verband gebracht met beïnvloedingspogingen. Er bleken 25.000 nepaccounts te zijn ingezet om zijn boodschap massaal te verspreiden." 

Probleem is volgens Jassies ook dat algoritmes ertoe kunnen leiden dat juist opruiende, polariserende content aan veel mensen wordt getoond, omdat daar veel reactie op komt. "Zo speelde Facebook een belangrijke rol in de genocide op de Rohingya in Myanmar. Het algoritme versterkte haatdragende content, wat als een katalysator werkte voor conflict en uiteindelijk totaal escaleerde."

Om dit soort excessen in de toekomst te voorkomen zijn sindsdien weliswaar maatregelen getroffen, maar tegelijkertijd wordt steeds onduidelijker hoe die algoritmes nu precies werken. "Waarom krijg ik dit te zien, en mijn buurvrouw iets heel anders? Hoe meer content er wordt gemaakt, hoe ingewikkelder de algoritmes worden. We leveren onszelf over aan die algoritmes, maar niemand kan heel goed uitleggen hoe die in elkaar zitten. De EU eist daarover meer transparantie, waar ik absoluut voor ben, de vraag is alleen: wat doen we vervolgens met die informatie? Hoe toegankelijk en bruikbaar zijn die data, en wie duiken erin om ze te onderzoeken?"

Nepnieuws en AI

En dan hebben we het nog niet eens gehad over het schadelijke effect van nepnieuws en de snelle opmars van AI. "Een fake video is als entertainment prima, maar zodra het enigszins manipulerend wordt, gaat het natuurlijk helemaal mis", denkt Jassies. "Er staat ons heel veel te wachten met de komst van AI, en we weten nog niet half wat precies."

Hoe kunnen we blijven genieten van de voordelen van social media en onszelf wapenen tegen de minder fijne invloeden ervan? Het kabinet bracht onlangs het advies uit om kinderen pas vanaf groep 8 een eigen telefoon te geven en ze tot 15 jaar geen toegang te geven tot social media. Jassies denkt daar het hare van. 

"Geen device in de klas lijkt me helemaal prima, smartphones op de basisschool lijken me sowieso niet wenselijk. Maar tegelijkertijd hebben kinderen wel al op jonge leeftijd een scherm van papa of mama in hun handen. Ze zitten al op YouTube." 

Sociaal contact

Social media verbieden is volgens de expert geen oplossing. "Handhaving is bijna onmogelijk, en tieners vinden echt wel een manier om zo’n verbod te omzeilen." 

Bovendien: hun hele sociale leven speelt zich af op die socials. "Ja, er wordt gepest, en ja, ze raken eraan verslaafd, maar het is ook hun lifeline. Sociaal contact is op die leeftijd het allerbelangrijkste. Dat moet je niet verbieden. Hoe zou je het als volwassene vinden als je ineens geen gebruik meer mag maken van WhatsApp?"

Beter kunnen we kinderen en jongeren wegwijs maken in die digitale wereld. "Al van jongs af aan. Wat kun je doen als je iets ziet wat je niet leuk vindt? Is alles wat je ziet waar? Daar zou al op de basisschool aandacht voor moeten zijn, want dan krijgen ze die onlinewereld al mee."

Schermtijd instellen

Zelf kunnen we ook veel doen om de macht die social media over ons hebben enigszins in te perken. "Te veel is natuurlijk nooit goed", zegt Jassies. "Om wat minder op social media te zitten, zou je bijvoorbeeld een schermtijd kunnen instellen. Dat heb ik zelf ook gedaan. Je krijgt dan een melding als er een bepaalde tijd is verstreken. En ook al negeer je die, het helpt je wel bewust te worden van hoeveel tijd je nu eigenlijk doorbrengt op die platforms."

5x dit kun je zelf doen om de controle terug te pakken

• Je kunt ervoor kiezen om de icoontjes van apps als Instagram, TikTok en Facebook niet op je beginscherm te zetten.
• Of maak ze zwart-wit, zodat ze minder je aandacht trekken. 
• Check regelmatig bij jezelf in: wat voor gevoel geven deze apps me, word ik er blij van, of boos en ongelukkig? En met welke intentie zit ik er eigenlijk op?
• Vraag jezelf zo nu en dan af: zit ik in een bubbel, en zie ik wat ik wil zien? Je kunt het algoritme altijd resetten. 
• Volg bewust mensen uit andere generaties of mensen met een andere politieke voorkeur en ga met ze in gesprek, om de filterbubbel te doorbreken en meer begrip te krijgen voor mensen die anders in het leven staan dan jij.

Ondanks alles ziet Jassies de toekomst van social media rooskleurig in. "Ze gaan niet weg, en ik verwacht dat de grote spelers groot blijven. De Meta’s en Googles en TikToks blijven bestaan omdat ze gewoon een hartstikke goed product hebben gemaakt. En ja, daar zitten keerzijdes aan, en dat kan en moet beter. 

Maar in plaats van social media klakkeloos de schuld te geven van alles wat er mis is in de wereld, kunnen we beter met elkaar in gesprek gaan en kijken naar hoe we er zelf mee omgaan."

‘Het is allemaal de schuld van social media - Hoe big tech, algoritmes en AI ons leven sturen (en wat we daaraan kunnen doen)’ van Kirsten Jassies is nu verkrijgbaar.

Klik hier voor meer Lifestyle