Nederland doet samen met China DNA-onderzoek: 'Fundamenteel fout'
Drie Nederlandse toplaboratoria, waaronder het Erasmus Medisch Centrum, werkten de afgelopen jaren samen met Chinese wetenschappers aan het ontwikkelen van gevoelige DNA-technieken. Met die kennis is het mogelijk om iemands kleur haar of ogen of de kleur van de huid te voorspellen, zonder dat je die persoon ooit gezien hebt. Deskundigen vinden deze samenwerking met China fout.
Uit onderzoek van RTL Nieuws samen met Follow the Money blijkt dat er een web van verbindingen bestaat tussen Nederlandse DNA-wetenschappers en Chinese onderzoekers die weer contacten met de politie in dat land hebben. Het is bekend dat de Chinese politie de mensenrechten schendt.
In het kort:
- Nederlandse top-DNA-wetenschappers werken samen met collega's in China die contacten hebben met de Chinese politie.
- Deskundigen vinden dit gevaarlijk, want zo kan onze gevoelige DNA-kennis in handen komen van het Chinese regime.
- Het gaat om high-tech waarmee je met een druppel bloed iemands kleur haar of ogen kunt voorspellen.
- In tal van wetenschappelijke onderzoeken wordt gebruikgemaakt van omstreden DNA van de Oeigoerse minderheid in China.
Onderzoekers betaald door de Chinese politie
RTL Nieuws en Follow the Money bekeken twintig wetenschappelijke publicaties over het voorspellen van lichaamskenmerken op basis van een DNA-profiel en technieken voor gezichtsherkenning. Enkele studies gaan over het in kaart brengen van familiebanden.
De techniek waarover het hier gaat wordt in Nederland gebruikt om verdachten van moorden en verkrachting met behulp van een DNA-spoor te vinden. Maar in China wordt die techniek ook ingezet tegen onschuldige mensen.
Het gaat om onderzoeken waarbij aan de ene kant het Erasmus MC, Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) en het Nederlands Forensisch Instituut, of wetenschappers die daaraan zijn verbonden, betrokken zijn. En aan de andere kant Chinese onderzoekers die indirecte en zelfs directe banden hebben met de politie in hun land. In een aantal gevallen zijn de onderzoekers gewoon in dienst bij de Chinese politie of worden ze erdoor betaald.
'Fundamenteel fout'
Die samenwerking is daarom 'fundamenteel fout', zegt hoogleraar Yves Moreau van de Universiteit van Leuven. Want die opgedane kennis komt in handen van de Chinese politie en die zet de technieken in om minderheden zoals Oeigoeren en Tibetanen in China te onderdrukken en te vervolgen. Moreau doet onderzoek naar wetenschappers die samenwerken met de Chinese politie.
Moreau is niet de enige die zo kritisch is. Samen met de Europese beroepsvereniging van genetici (ESGH) vraagt hij aandacht voor het gevaar van machtsmisbruik met behulp van nieuwe DNA-technieken.
DNA
In zeven studies is gebruikgemaakt van DNA van Oeigoeren, van wie in drie gevallen het bloed is afgenomen door een forensisch instituut van het ministerie van Public Security, ofwel de Chinese politie. Onlangs zijn twee van die wetenschappelijke studies op 'ethische gronden' afgekeurd omdat onduidelijk was of het bloed vrijwillig was afgestaan door de Oeigoeren.
In de overige gevallen zegt het Erasmus MC dat ze documenten hebben ingezien waaruit zou blijken dat de Oeigoeren vrijwillig DNA hebben afgestaan. Maar dat soort goedkeuringsverklaringen stelt in de praktijk weinig voor, waarschuwt Yves Moreau. Ethische commissies in China die hierop moeten toezien, hanteren heel andere regels dan wij hier in het westen gewend zijn.
Onderdrukking Oeigoeren
Oeigoeren zijn een moslimminderheid die in de regio Xinjiang wonen, in het noordwesten van China. Ze worden onderdrukt en gediscrimineerd door de Chinese regering. Volgens Amnesty International heeft China meer dan één miljoen Oeigoeren en andere islamitische minderheden zoals Kazakken opgesloten in heropvoedingskampen in Xinjiang.
Oeigoeren die in de kampen hebben vastgezeten, verklaren dat vrouwen worden gesteriliseerd en dwangarbeid in de katoenindustrie moeten verrichten. De Tweede Kamer beschuldigt China om deze reden van het plegen van volkerenmoord op de Oeigoeren. Europa heeft China begin dit jaar sancties opgelegd vanwege mensenrechtenschendingen op minderheden zoals de Oeigoeren.
China: Big Brother in het groot
De Chinese overheid werkt al meer dan tien jaar aan systemen waarmee ze de bevolking in de gaten houden. In het land hangen tientallen miljoenen camera's, zelfs tot collegezalen aan toe. Daarnaast bouwt de Chinese regering aan de grootste DNA-database ter wereld die door de politie wordt beheerd. Met die informatie kunnen hele familieverbanden in kaart worden gebracht.
Zo zijn de Chinese autoriteiten al sinds 2013 bezig met het afnemen van bloeddruppeltjes van minderheden zoals Tibetanen en Oeigoeren in de provincie Xinjiang. En sinds 2016 moeten ook mannen in China DNA afstaan. Inmiddels bevat de database tientallen miljoenen DNA-profielen.
"Wat we daar in China zien is Big Brother. Een Orwelliaanse maatschappij met constante surveillance en controle van de bevolking", zegt Yves Moreau. "Want naast de databases met DNA hangen overal camera's, je telefoon wordt gescand en op de deuren van huizen zitten QR-codes zodat de politie direct weet wie er woont en wat ze doen. Dat is een niveau van surveillance dat voor ons niet te bevatten is en het DNA maakt daar een onderdeel van uit."
"Het geeft de overheid een magische kracht. Enkel uit een druppeltje bloed weten ze hoe iemand eruitziet. Dat maakt de mensen enorm bang en dat is een belangrijk element om mensen te controleren en dat is psychologisch heel effectief".
Erasmus MC speelt grote rol
In de twintig studies komen vooral onderzoekers voor die zijn verbonden aan het Erasmus MC in Rotterdam. De afdeling Genetische Identificatie staat in de wereld hoog aangeschreven als toplaboratorium op het gebied van DNA-onderzoek. Hoogleraar Manfred Kayser staat aan het hoofd van de afdeling.
Bij meerdere van zijn studies heeft ook de Chinese wetenschapper Li Jin meegewerkt. Tot zeker 2016 werkte Li Jin nog voor het ministerie Public Security, ofwel de politie. Nu is hij verbonden aan een forensisch instituut in Shanghai dat werkt voor het openbaar ministerie. In vijf gevallen is het onderzoek deels gefinancierd door de Chinese overheid.
Opvallend zijn ook de onderzoeken van de Chinees-Nederlandse wetenschapper Liu Fan. Hij heeft een parttime-aanstelling aan het Erasmus MC en heeft een belangrijke rol bij zestien van de twintig onderzoeken. In vier daarvan noemt hij expliciet dat hij aan het Erasmus MC is verbonden. In alle vier de studies is het onderzoek gefinancierd door of heeft Liu Fan zelf geld ontvangen van de Chinese politie.
Onderzoeken niet stoppen
Het Erasmus MC zegt in een reactie dat het geen probleem ziet in samenwerking met de Chinezen, omdat de kennis die voortvloeit uit de studies niet gebruikt kan worden voor gezichtsherkenning en het identificeren van Oeigoeren. Daarbij gaat het volgens het Erasmus MC alleen om wetenschappers die zijn verbonden aan universiteiten en niet aan de Chinese politie.
"Maar alle belangrijke universiteiten staan onder directe controle van de Chinese staat en de Communistische Partij", zegt China-correspondent Roland Smid van RTL Nieuws. "Het belangrijkste doel voor universiteiten is een bijdrage leveren om het land verder te helpen zoals de politieke leiding dat voor ogen heeft. Dus ik acht het waarschijnlijk dat wetenschappelijke informatie die voor de politie van belang kan zijn om dat doel te bereiken, dat ze daarover kunnen beschikken."
Wel was het Erasmus MC uit voorzorg al gestopt met het gebruik van Oeigoers DNA, ook al is volgens hen niet aangetoond dat er iets mis mee is. Het Erasmus MC denkt nog na of Liu Fan kan aanblijven als universitair hoofddocent aan de Rotterdamse universiteit.
Nog meer DNA-labs betrokken
In enkele DNA-onderzoeken komen we ook het Nederlands Forensisch Instituut (NFI) en het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) tegen.
Bij een studie uit 2018 waaraan het NFI heeft meegewerkt is DNA van Nederlanders vergeleken met DNA van Oeigoeren. Het NFI zegt dat het niet wist dat er DNA van Oeigoeren is gebruikt in die studie. Het instituut ontkent dat er is samengewerkt met de Chinese onderzoekers. Er is alleen op verzoek van het Erasmus MC een bijdrage geleverd.
Wetenschappers van het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) hebben meegeschreven aan vier studies en in twee daarvan werkten de Chinese onderzoekers voor de Chinese politie. Bij een andere studie is er DNA van Oeigoeren vergeleken met DNA van Nederlanders. Het LUMC zegt dat er geen nauwe samenwerking is geweest met de Chinese onderzoekers.
Samenwerking
Dit verhaal is een samenwerking tussen Follow the Money en RTL Nieuws en is de opmaat naar een groter internationaal onderzoek. In dit project worden de pijlen gericht op de macht en invloed van China.