Waarom Omtzigt de formatie verliet: honderden pagina's aan financiële tegenvallers en wensen

Hij is geschrokken, zegt Pieter Omtzigt gisteren, van de informatie die Ronald Plasterk maandagavond met de onderhandelaars deelde. Zo zeer zelfs, dat NSC er voor nu geen brood meer in ziet om verder te onderhandelen. De nieuwe financiële informatie zou alles wat er tot nu toe is afgesproken op losse schroeven zetten, zeggen ingewijden bij NSC, zo ernstig zou die zijn.

Maar op ministeries wordt bestreden dat de tegenvallers echt zo groot zijn. Zij hebben inderdaad nieuwe, vertrouwelijke tegenvallers doorgegeven, maar ook risico's ingeboekt die wellicht nooit uitkomen, zoals oorlogen en natuurrampen, en heel veel wensen opgeschreven. Wat is er aan de hand?

Zorgen over financiën

Vooropgesteld: op dit moment staan de overheidsfinanciën er goed voor. Het begrotingstekort is laag en er werd vorig jaar veel minder geld uitgegeven dan verwacht. Maar het blijft niet allemaal zonnig, zo waarschuwde een groep ambtenaren van het ministerie van Financiën een aantal maanden geleden al: "de afgelopen kabinetsperiode zijn onvoldoende scherpe keuzes gemaakt en is ervoor gekozen om maatschappelijke uitdagingen veelal met extra geld op te lossen."

Een nieuw kabinet zou hardere keuzes moeten maken, schreven de ambtenaren. Om de overheidsfinanciën gezond te houden, zou er 17 miljard euro bezuinigd of extra belast moeten worden. Die boodschap hing al wekenlang als een donderwolk boven de formatietafel, waar VVD en NSC hechtten aan deugdelijk begrotingsbeleid, terwijl PVV en BBB juist zoveel mogelijk van hun (dure) verkiezingsbeloften wilden waarmaken. 

Wat de wensen aan de formatietafel precies waren en welke afspraken daar al over gemaakt waren, dat blijft vaag. Wel duidelijk is dat PVV en BBB bijvoorbeeld hun zinnen gezet hadden op het afschaffen van het eigen risico, waar een prijskaartje van 6 miljard aan hangt. Ook zouden beide partijen 10 miljard aan lastenverlichting willen hebben doorvoeren.

Alle mogelijke tegenvallers

Tegen die achtergrond werd, zoals in formaties gebruikelijk is, ook allerlei financiële informatie bij ministeries gevraagd. Op verschillende ministeries valt te horen dat er op 21 januari vanuit de formatietafel is gevraagd om 'alle tegenvallers, mogelijke risico’s voor de komende jaren en lopende juridische zaken' op een rijtje te zetten. Voor de ministeries geen rare vraag, want dat doen ze elk jaar voor de voorjaarsnota ook, al werd deze keer niet om meevallers gevraagd.

"Maar wat er dan gebeurt," vertelt een ingewijde, "is dat die ministeries enorme lijsten opstellen, die vaak optellen tot tientallen miljarden. Dat hebben ze nu ook gedaan." Tussen 23 en 30 januari hebben ministeries hun stukken opgestuurd.

Vanuit meerdere ministeries wordt bevestigd dat zo’n lijst 'wel wat weg heeft van een wensenlijstje'. Alles waarvan ambtenaren op zo’n ministerie denken dat dat de komende jaren nodig of wenselijk is, wordt op het lijstje gezet. En inderdaad, dat loopt vaak in de miljarden.

Bij één ministerie vertelt een ingewijde dat zij ook hebben gekeken naar wat een voortzetting van bestaand beleid zou kosten. "We zagen dat daar geen geld voor was gereserveerd in de verkiezingsprogramma's van drie van de vier partijen. Dus hebben wij opgeschreven: let op, als je dit wil blijven doen, kost dat de komende jaren wel 1,5 miljard per jaar. Noem je dat een tegenvaller?"

En, zo tekent de ingewijde aan: "Wat je daar uiteindelijk mee doet, is een politieke keuze. Daar ga je dan vervolgens aan tafel over praten."

Oorlogen en natuurrampen

Bovendien zeggen verschillende bronnen ook dat er vanuit hun ministerie ook allerlei risico’s zijn ingeboekt, die niet per se zullen uitkomen. Zo zijn er ministeries die mogelijke natuurrampen op het lijstje hebben gezet, maar ook bekostiging van de gevolgen van eventuele nieuwe oorlogen of mogelijke rechtszaken die nog verloren kunnen worden. 

Ook zou lang niet alle informatie echt nieuw zijn. Er wordt volop verwezen naar oude rapporten, Kamerbrieven en de miljoenennota van dit jaar.

Maar er staan wel degelijk ook tot nu toe onbekende, nog vertrouwelijke tegenvallers op de lijstjes. Tot hoe veel die optellen, wil niemand zeggen, maar ze zouden een relatief klein deel van de in totaal tientallen miljarden uitmaken. 

'Schok'

Breed wordt getwijfeld of dit de echte reden is voor NSC om van de formatietafel te vertrekken. "Iemand die ervaring heeft met begrotingsprocessen, die weet dit allemaal", zegt een ingewijde, verwijzend naar Omtzigts verleden als financieel specialist. Een ander is nog kritischer: "Er klopt helemaal niets van het verhaal van Omtzigt."

Bij NSC denken ze daar heel anders over. Een hoge partijbron noemt de inhoud van de stukken 'een schok' en het moment waarop de stukken gedeeld werden, na de laatste gesprekken tussen de vier partijen 'voor ons heftig'. 

Omtzigt bevestigt dat gisteren in de RTL-talkshow Humberto: "Dit was de laatste dag dat we bij elkaar konden zitten, want Dilan Yesilgöz is ook nog minister van Justitie en moet de begroting Justitie doen in de Kamer. Dan hadden die brieven gewoon eerder naar ons toe gestuurd moeten worden. Want één van de centrale vragen die we moesten beantwoorden was: is er perspectief op overeenstemming op financiën? Dan is het wel fijn als je deze stukken hebt."

Zijn reactie duidt ook op een vertrouwensbreuk met de informateur, Ronald Plasterk. Die ontkende gisteren echter dat de stukken sneller gestuurd hadden kunnen worden; volgens hem was er nog overleg nodig met de griffier van de Tweede Kamer over de vertrouwelijke informatie uit de stukken.

Bekijk het gesprek aan tafel bij Humberto hier: