Servië wil Belarussische filmregisseur en activist uitleveren aan Loekasjenko: 'Alsjeblieft, red mijn leven'

Zo'n 7 maanden zat Gnyot in de gevangenis in Servische hoofdstad Belgrado. Sinds juni staat hij onder huisarrest om de uiteindelijke beslissing van de rechter af te wachten.

Zijn eerste beroep tegen uitlevering werd toegewezen, maar de rechter besloot later opnieuw dat Gnyot terug moest naar Belarus. "Dat betekent, mij naar een dictatuur sturen voor onvermijdelijke marteling of de dood", zei de regisseur afgelopen dinsdag, tijdens zijn laatste poging om uitlevering tegen te gaan. 

"Ik heb Andrei leren kennen toen hij vanuit de gevangenis naar huisarrest werd verplaatst", zegt Peter Nikitin van de Russische Democratische Sociëteit (RDO) in Belgrado. "Het is een heel moedige en positieve man die sterk in gerechtigheid gelooft."

De zaak van Andrei speelt volgens Nikitin enorm onder Russen en Belarussen in Servië. "We zijn verontwaardigd en bang gemaakt, omdat de uitlevering van Andrei een heel slecht precedent kan stellen voor leden van beide groepen." Een open brief van filmregisseurs uit heel Europa aan de rechtbank in Belgrado is inmiddels door meer dan 70 mensen ondertekend.

Protesten 2020

Gnyot werd afgelopen oktober gearresteerd toen hij met het vliegtuig landde in Belgrado. Dit vanwege een internationaal arrestatiebevel dat Belarus had uitgevaardigd. Gnyot zou verdacht worden van belastingontduiking. Hij stond ook op de 'Red Notice' van Interpol, een internationale opsporingslijst, maar Interpol heeft dat teruggetrokken nadat de advocaten van Gnyot konden beargumenteren dat dit een politiek gemotiveerde zaak was. Gnyot ontkent bovendien de beschuldigingen. 

Enkele Europese politici benadrukken dat autocratische regimes wel vaker misbruik maken van opsporingsverzoeken bij Interpol. 

"Als dit beroep niet slaagt, dan wordt Andrei uitgeleverd zodra de minister van justitie van Servië een uitleveringsbevel tekent", legt Nikitin uit. Op dat moment kan alleen een tussenmaatregel van het Europese Hof voor de mensenrechten hem helpen. Maar zelfs dan kan het nog misgaan, weet Nikitin. "Het probleem is dat Servië soms mensen uitleverde vóórdat het EHRM de kans had om een tussenmaatregel uit te spreken, met name naar Turkije, VAE en VS."

Hoewel Belarus Gnyot dus zoekt onder het mom van belastingontduiking, gaat iedereen ervan uit dat het eigenlijk gaat om de anti-overheidsstandpunten en deelname aan de protesten tegen het regime in 2020. Gnyot maakte daar beelden van en filmde onder andere de Belarussische atleten die oproepen tot eerlijke en vrije verkiezingen.

Sinds die protesten is de grip van dictator Loekasjenko nog meer toegenomen en werden veel mensen opgepakt. Gnyot vluchtte in 2021, toen de druk op hem toenam. Momenteel zijn er 1371 politiek gevangenen in Belarus. 

Russische invloed

Dat het uitgerekend Servië is dat Gnyot arresteerde en nu mogelijk wil uitleveren, is geen verrassing. Het land staat bekend om de goede banden met Poetin en is naast Belarus het enige land in Europa dat de sancties tegen Rusland niet steunt. Er zijn meerdere voorbeelden van vergaande Russische invloed in Servië. 

Zo werken Russische diplomaten die in andere Europese landen verdacht worden van spionage door vanuit Belgrado en wordt Servië door Rusland gebruikt om sancties te omzeilen. Eerder dit jaar sprak RTL Nieuws ook met de Russische Elena, die al jaren in Servië woont, maar na kritiek op Poetin het bericht kreeg dat ze het land moest verlaten. Uiteindelijk mochten zij en haar gezin toch blijven, maar in soortgelijke gevallen zijn er ook Russen geweest die het land wel hebben moeten verlaten. 

"We maken ons grote zorgen om de twee rechterlijke beslissingen om Andrei uit te leveren", zegt Nikitin. "Ze zijn juridisch en feitelijk zo gebrekkig dat dit vragen oproept over de onpartijdigheid en onafhankelijkheid van Servische rechters. In een rechtsstaat zou Andrei binnen in week moeten vrijkomen. In Servië blijft hij al tien maanden opgesloten. Servië houdt Andrei vast op grond van een uitleveringsverdrag dat zij met Loekasjenko hebben gesloten in 2019, dus toen het al heel duidelijk was wat voor regime het is."

Angst aanjagen

Ook vanuit Nederland wordt de zaak gevolgd, zegt Ilya Shcharbitski, voorzitter van MARA, de Vereniging van Belarussen in Nederland. "In de chats onderling gaat het er vaak over. Het zorgt voor veel angst. Blijkbaar kan een land waar een dictatuur heerst gewoon een opsporingsverzoek bij Interpol indienen waardoor je kan worden opgepakt."

Shcharbitski is ook teleurgesteld dat er weinig reactie komt vanuit de Europese Unie. Eind juni was er een bezorgde brief, maar daar bleef het dan ongeveer bij. "Ik begrijp dat ze misschien nog druk bezig zijn met de uitkomst van de verkiezingen en geen tijd hebben voor dit soort zaken. Maar alsnog zou je denken dat het misschien goed is eens na te denken over welke landen zo'n verzoek kunnen indienen. Interpol staat voor gerechtigheid en bescherming, maar bescherming voor wie?"

Ook Shcharbitski vreest dat Gynot een donkere toekomst staat te wachten als hij inderdaad wordt uitgeleverd aan Belarus. "Ik verwacht dat hij zal worden gemarteld en als voorbeeld zal worden gebruikt om te laten zien aan anderen dat we nergens veilig zijn. Loekasjenko heeft gezegd: waar jullie ook wonen, we vinden jullie wel. Hij probeert die belofte waar te maken. Hij heeft niet genoeg mankracht om iedereen te achtervolgen, maar op deze manier zaait hij zoveel angst." En daarmee lijkt Loekasjenko precies zijn doel te bereiken: namelijk alle oppositie en kritiek de mond te snoeren.

"De situatie is de afgelopen vier jaar alleen maar verslechterd. Van sommige politieke gevangenen horen we al 500 dagen niets. Op die manier zullen we misschien nooit te weten komen wat er met die mensen gebeurd is. Probeer je eens voor te stellen hoe dat moet zijn, als je zo lang niets van je familielid gehoord hebt. Dit is wat mogelijk ook Andrei te wachten staat."

De Servische rechters zullen komende maanden beslissen over het lot van Gnyot, die zijn pleidooi afsloot met de volgende woorden: "Je mag je niet laten regeren door de dictatuur van Loekasjenko. Je mag geen onschuldig persoon naar de dood sturen. Deze kleine fout zal een grote, onuitwisbare smet worden in de geschiedenis van het moderne, onafhankelijke Servië. Red alsjeblieft mijn leven."