Topambtenaren Financiën zeer kritisch over slavernijfonds van 200 miljoen euro: 'Heel fors' en 'gering onderbouwd'

Op 19 december 2022 spreekt premier Mark Rutte historische woorden over het slavernijverleden. "Het was een misdadig systeem dat groot leed heeft gebracht." In vier talen: Nederlands, Engels, Sranantongo en het Papiaments. Volgens Rutte zijn de excuses 'geen punt, maar een komma'. Daarom komt er een bedrag van 200 miljoen beschikbaar, ondanks een zeer kritische opstelling van het ministerie van Financiën, zo blijkt uit interne mails, memo's en nota's aan de minister.

De politieke redactie van RTL Nieuws heeft via de Wet open overheid (woo) bij verschillende ministeries documenten opgevraagd over de besluitvorming rond de historische slavernij-excuses. Lees hier onze reconstructie en een verhaal over claims voor herstelbetalingen.

Geen VVD-ministers aanwezig

In juni 2022 overlegt het kabinet-Rutte IV over het aanbieden van excuses. Minister Hanke Bruins Slot (CDA) van Binnenlandse Zaken wil excuses aanbieden. Bij het eerste overleg zijn de meest betrokken ministers uitgenodigd. "Opvallend dat er geen bewindspersoon van de VVD bij zit", schrijven ambtenaren. Het is algemeen bekend dat de liberalen weinig voelen voor excuses. 

Om te voorkomen dat Nederland herstelbetalingen en schadeclaims moet betalen, wil Binnenlandse Zaken een bedrag om projecten rond het slavernijverleden te stimuleren. "Een budgettair gebaar", zo wil Bruins Slot. Maar er is geen geld gereserveerd. De gesprekken over de begroting zijn net afgerond. Ambtenaren klagen over 'veel tijdsdruk'.

150 miljoen? 200 miljoen? 'Heel fors'

Maar hoe hoog? En wat dan precies? In juni oppert Bruins Slot een bedrag van 150 miljoen. Dat vinden ambtenaren van Financiën heel veel. "Ons lijkt dit heel fors." Later komt er een voorstel op tafel van 200 miljoen euro. Nog meer. 

Veel te veel, vinden de ambtenaren van Financiën. "200 miljoen incidenteel en 8 miljoen structureel is in onze ogen vergeleken met andere kwesties bijzonder fors", schrijven ambtenaren. Zo is het bedrag hoog in vergelijking met 'andere dossiers, zoals WOII en gebeurtenissen in Indonesië in de aanloop naar de onafhankelijkheid'.

Lukraak begroot

Er is lukraak begroot, vindt Financiën. De 'onderbouwing is echter mager' en 'voor de meeste onderdelen is een bedrag geprikt', zo staat in de nota's. Als het geld straks wordt uitgegeven door stichtingen, is er nóg een risico. Dan kan de rijksoverheid moeilijk controleren of het geld 'doelmatig' is besteed. 

Bedragen zijn 'niet uitgesplitst' en Financiën mist 'een gedegen P*Q', een term om te berekenen hoeveel geld precies nodig is en hoe dat verdeeld wordt. In de documenten zijn tabellen te vinden, waar maatregelen worden gekoppeld aan totaalbedragen.

Kaag: 'Geld niet blokkerende factor'

Van premier Rutte is bekend dat hij lang niets voor excuses voelt en moet worden overgehaald door andere ministers. Minister Kaag van Financiën stelt zich iets welwillender op. "Ze (Kaag, red.) wil geld hierin niet de blokkerende factor laten zijn", schrijven ambtenaren. "Een eventueel bedrag moet gepast zijn."

In de ministerraad op 17 juni 2022 wordt besloten dat Rutte daadwerkelijk excuses gaat aanbieden. Eerst nog in september of oktober is de planning, maar het wordt uiteindelijk december. 

'Ruimhartig gebaar'

In de besluitvorming over de begroting in augustus stellen ambtenaren van Binnenlandse Zaken een memo op. "Maatschappelijke acceptatie bij de betrokken doelgroepen vereist een 'ruimhartig gebaar'. "Dit om te voorkomen dat excuses als leeg of vrijblijvend worden ervaren." Met andere woorden: geef genoeg geld, want anders stellen excuses niets voor. 

"Het betreft een kabinetsbrede verantwoordelijkheid voor een dossier met een grote historische én geografische reikwijdte", zo staat in de memo te lezen. 

Het doel is 'een duurzame impuls aan de herdenking' en 'bewustwording'. Het geld moet bijdragen aan de 'maatschappelijke cohesie' binnen het hele Koninkrijk der Nederlanden. 

Financiën houdt bezwaren

Als het kabinet in augustus 2022 het geld beschikbaar stelt, blijven ambtenaren van Financiën protesteren. "De hoogte van het bedrag lijkt vooral een bepaalde maatschappelijke symbolische waarde te hebben", zo schrijft men. 'Onze inschatting is dat het bedrag aan de hoge kant is' en de 'onderbouwing is structureel gering.'

Het staat de besluitvorming niet in de weg. In de begrotingsgesprekken besluit het kabinet om 200 miljoen euro beschikbaar te stellen.

Waar wordt het slavernijfonds van 200 miljoen euro aan besteed? 

• 100 miljoen voor maatregelen van de overheid voor bewustwording, erkenning, en doorwerking. Bijvoorbeeld: onderwijs, investeringen in onderzoek, musea en bescherming van cultureel erfgoed in alle betrokken landen. 
• 100 miljoen is een subsidieregeling voor initiatieven uit de samenleving. Nakomelingen en verschillende organisaties in het koninkrijk en Suriname bepalen de bestemming van het fonds en ook van de subsidieregeling. Het is nog niet duidelijk welke projecten hier onder vallen. 

Bron: ministerie van Binnenlandse Zaken