Nabestaanden kunnen vaak niet in telefoon overledene: 'Al vier jaar hopen we op antwoord'

Al jaren spookt die ene vraag door het hoofd van Janneke van Noorloos: waarom ging haar 17-jarige zoon Leon op 22 september 2017 een frisse neus halen, om vervolgens nooit meer terug te komen? Twee agenten kwamen diezelfde avond aan de deur: Leon was gevonden bij het spoor in zijn woonplaats Putten. Zijn portemonnee en telefoon lagen op elkaar naast de rails.

Waarom deed hij het? Waarom heeft ze nooit iets gemerkt? Was er iemand bij op dat moment, of wist iemand van zijn plan? En waarom wilde Leon weten wat hij die avond ging eten als hij al wist dat hij er die avond niet meer zou zijn? Het zijn vragen waar Van Noorloos nu, na vier jaar, mogelijk antwoord op krijgt.

Vergrendelde telefoon

Jaren kwam Van Noorloos niet in de vergrendelde telefoon van haar overleden zoon. Ze zocht eerder hulp bij Motorola en WhatsApp om haar te helpen toch toegang te krijgen tot het apparaat of zijn chats, maar beide bedrijven konden niets voor haar doen. Tot ze bij Digital Life Legacy terechtkwam: een bedrijf dat vergrendelde apparaten zoals smartphones, tablets en computers weer toegankelijk maakt voor nabestaanden. 

Het bedrijf wordt gerund door Sander van der Meer, expert op het gebied van digitale nalatenschap met een achtergrond in de forensische opsporing. In het gros van de gevallen die Van der Meer en zijn collega's behandelen gaat het om zelfdodingszaken, maar ook andere plotselinge overlijdens als ongelukken, hartfalen en corona komen regelmatig voor.

Digital Life Legacy maakt gebruik van dezelfde technologie die opsporingsdiensten inzetten om telefoons van verdachten van terrorisme, drugshandel en liquidaties te ontgrendelen.

Van paar honderd tot duizenden euro's

In 85 procent van de gevallen lukt het om een apparaat weer toegankelijk te maken, vertelt Van der Meer. Hoe nieuwer het apparaat en hoe langer de toegangscode, hoe lastiger het is. Zelfs bij kapotte apparaten, zoals bij treinsuïcide vaak het geval is, kan Digital Life Legacy in sommige gevallen nog gegevens zoals foto's en WhatsAppgesprekken eraf halen. "Dan wordt de chip gedesoldeerd, in een donortelefoon geplaatst en kan er worden geprobeerd om gegevens uit te lezen."

De kosten variëren tussen de paar honderd tot duizenden euro's per apparaat. Bij recentere apparatuur, zoals een iPhone 13 of Galaxy S21, komt de offerte al snel op een paar duizend euro uit. "We hebben geen winstoogmerk, maar de apparatuur die we gebruiken is erg duur", vertelt Van der Meer. Het kan soms maanden duren voordat een telefoon wordt gekraakt, en de technologie die wordt gebruikt - kastjes met speciale software - kan dan niet voor andere zaken worden ingezet.

Als het niet lukt om in een apparaat te komen, worden er alleen onderzoekskosten gerekend. Van der Meer: "Die variëren van 70 tot 500 euro, afhankelijk van hoeveel tijd we eraan hebben gespendeerd." Soms wordt er iets vergoed door een verzekering, bijvoorbeeld bij sommige cyberverzekeringen of via het vrije besteedbare bedrag van de uitvaartverzekering, maar in de meeste gevallen moeten nabestaanden zelf het bedrag ophoesten.

Na vier jaar wachten

De telefoon is voor Van Noorloos het enige aanknopingspunt. Van Noorloos: "Hier in huis was niets meer, zijn vrienden wisten niets en op zijn computer stond ook niets. Dus als hij iets heeft achtergelaten, dan zou het op die telefoon moeten staan. Die heeft hij als laatste bij zich gehad."

In onderstaande video is te zien hoe Van Noorloos na ruim vier jaar de ontgrendelde telefoon van Leon ontving:

"Je bent hier zo lang voor aan het strijden. En nu het er is, durf je eigenlijk niet", vertelt ze. "Ik heb een klein beetje gezien en dat brengt nu al best wel veel onrust. Het gaat stapje voor stapje, ik heb alle tijd. Hij heeft niets echt iets achtergelaten, en dat was zo niet Leon. Maar de foto's en video's bieden wat troost."

Ze vervolgt: "Ik heb nu best wel veel dingen die ik tegen hem zou willen zeggen, van misschien lag het daaraan. Misschien was je daar niet blij mee, dan kunnen we het erover hebben. Maar dat kan nooit meer."

Bitcoins en dingen die je niet wilde weten

Digital Life Legacy vraagt bij het aannemen van een nieuwe zaak om een akte van overlijden en soms ook van een verklaring van erfrecht. Dat laatste is sinds een paar jaar belangrijk. Toegang tot het apparaat biedt soms ook toegang tot de erfenis in bitcoins.

"Soms weten nabestaanden niet eens dat de overledene heel veel geld in crypto had", vertelt Van der Meer. "Maar zodra er specifiek om wordt gevraagd, vragen we een verklaring van erfrecht om zeker te zijn dat de digitale erfenis bij de juiste persoon terechtkomt." Als het niet goed aanvoelt, of Van der Meer kan het overlijden niet bevestigen bij de betreffende uitvaartondernemer, wordt een zaak niet aangenomen.

Als het lukt om een apparaat te ontgrendelen, krijgen nabestaanden de pincode of het wachtwoord en alle data op een externe harde schijf. Dan gaat het bijvoorbeeld om contactpersonen, foto's en video's en WhatsAppgesprekken. Van der Meer waarschuwt wel: "Je krijgt van ons alles op het apparaat, niet bijvoorbeeld alleen de foto's. Er kunnen ook dingen tussen zitten die je liever niet had willen zien of weten."

Hoe werkt het ontgrendelen?

Digital Life Legacy werkt onder andere samen met DataExpert om apparaten te ontgrendelen. "Je probeert eigenlijk de beveiliging op een apparaat te omzeilen", legt Joost Gijzel van DataExpert uit. De meest gebruikte methode is het zogeheten bruteforcen: het veelvuldig pincodes uitproberen totdat je de juiste hebt."

Hoe nieuwer de telefoon, hoe lastiger het is om 'm te ontgrendelen, stelt Gijzel: "Bij een iPhone 13 geven we bijvoorbeeld geen garantie op succes. Deze apparaten zijn zo nieuw en de versleuteling is zo sterk dat het heel lastig is om hem te ontgrendelen, maar zeker niet onmogelijk."

Gijzel benadrukt dat het gebruik van dit soort diensten aan 'zeer strikte regelgeving' is gebonden. "Consumenten kunnen dit soort producten ook niet kopen. Normaal gesproken leveren we onze diensten alleen aan opsporingsdiensten, maar voor Digital Life Legacy maken we een uitzondering. Zij bieden een oplossing voor een belangrijk maatschappelijk probleem en daar werken wij graag aan mee."

Maatschappelijk probleem

De problemen met vergrendelde toestellen bij overlijden worden groter, ziet ook hoogleraar informatierecht Mireille van Eechoud van de Universiteit van Amsterdam: "Het is steeds belangrijker dat mensen hun data goed beveiligen. Maar hoe beter beveiligd, hoe groter het probleem voor nabestaanden. Zo'n smartphone is de toegangspoort tot alle data, van foto's en documenten tot chatgesprekken."

Het is volgens Van Eechoud, die met een team onderzoek deed naar digitale nalatenschap, niet alleen een juridisch probleem, maar ook vooral een maatschappelijk probleem: "Daar zijn we ons nog niet voldoende van bewust. Vroeger bewaarde je foto's in een fotoboek en was het heel duidelijk dat die vererft, nu staan die foto's op een telefoon of in een account in de cloud waar je als erfgenaam misschien helemaal geen toegang toe hebt."

Suïcide neemt toe

Het is volgens Van der Meer belangrijk om je digitale nalatenschap bespreekbaar te maken binnen je familie: "Weet dat je een heleboel dingen achterlaat als je er niet meer bent. Hoe wil je online worden herinnerd? En wie wil je toegang geven tot je onlineaccounts en apparaten, of wil je dat juist helemaal niet? Zorg niet alleen dat je over dat soort dingen nadenkt, maar het ook met je familie bespreekt."

Dat geldt al helemaal voor jongeren, waarbij suïcide de nummer één doodsoorzaak is, en dat aantal is afgelopen jaar met 15 procent toegenomen, zo blijkt uit recent onderzoek. Van der Meer: "Wij werken daarom ook met scholen en bibliotheken om zaken als die van Leon te voorkomen en jongeren bewust te maken van hun digitale nalatenschap."

Pincode op een papiertje

Grote techbedrijven als Apple en Google bieden nu ook opties aan om dit soort zaken te regelen. Beide bedrijven laten je vertrouwde contacten instellen die, als je overlijdt, toegang kunnen krijgen tot jouw gegevens in de cloud. Het gaat dan vaak om e-mails, foto's en documenten. Op die manier kun je zelf je eigen erfgenaam aanwijzen.

Vertrouw op papier, benadrukt Van der Meer: "Het beste is dat iedereen zijn of haar pincode op een briefje schrijft en die in een pot in de kast stopt. Als er iets gebeurt kunnen nabestaanden in de telefoon om toegang te krijgen tot dierbare data en belangrijke zaken te regelen. En wat ook mooi is: met de briefjes laat je zien dat je elkaar vertrouwt."

Wat kun jij zelf regelen?

Apple en Google bieden vertrouwde contacten aan die na het overlijden toegang kunnen krijgen tot bepaalde data, zoals foto's, contacten en notities. 

Ook passwordmanagers hebben vaak zo'n optie. Onder andere 1Password, LastPass en Bitwarden hebben hier mogelijkheden voor.

Bij de notaris kun je een testament opstellen en daar eventueel de pincode achterlaten waar nabestaanden toegang tot krijgen. Een goedkopere optie is, zoals Van der Meer al zei, je pincode opschrijven op een briefje en die op een veilige plek bewaren.