Miljoenen pasfoto's van onschuldige buitenlanders in gezichtendatabase politie

Lang verhaal kort

• De politie gebruikt pasfoto's van miljoenen buitenlanders in een gevoelig systeem voor gezichtsherkenning, zonder dat ze ooit met misdaad in verband zijn gebracht.
• Deskundigen noemen de gezichtendatabase onrechtmatig en spreken van discriminatie.
• Het ministerie van Justitie en Veiligheid zegt dat de wettelijke basis wel goed is geregeld. De Autoriteit Persoonsgegevens trok eerder juist bij het ministerie aan de bel hierover.
• De politie zegt zich aan strenge voorwaarden te houden en niet lichtzinnig om te gaan met de gevoelige gezichtendatabase. Het is niet bekend in welke mate het politiesysteem bijdraagt aan het oplossen van misdaden.

Het gaat om een database met 8 miljoen gezichtsfoto's van zeker 6,5 miljoen mensen die in de vreemdelingenadministratie staan geregistreerd. Daarin staan onder meer expats, asielzoekers en buitenlandse studenten die van buiten de Europese Unie naar Nederland komen.

Deze mensen zijn verplicht een pasfoto te laten maken, bijvoorbeeld voor hun verblijfsvergunning. Zonder dat zij dat weten, gaat een kopie daarvan naar een politiesysteem. De politie gebruikt de enorme gezichtendatabase in situaties dat een verdachte op beeld staat, maar de opsporingsdiensten niet weten wie dat is. Met gezichtsherkenning probeert de politie de identiteit van de verdachte te achterhalen.

Pasfoto's uit de vreemdelingenadministratie worden al jaren voor dit systeem gebruikt. Het is de vraag of dat mag.

'Buitenlanders behandeld als verdachten'

Deskundigen op onder meer het gebied van immigratie- en mensenrechten zeggen dat de politie de wet overtreedt door op grote schaal gezichtsfoto's van - in principe - onschuldige buitenlanders op te nemen in een politiesysteem.

De mogelijk onwettige gezichtendatabase van migranten staat naast een andere gezichtendatabase van de politie. Daarin staan ruim 1,2 miljoen Nederlanders én buitenlanders die daadwerkelijk door de politie als verdachte zijn aangemerkt, of zijn veroordeeld voor een strafbaar feit. Deze database bevat 2,7 miljoen foto's en is dus een stuk kleiner dan de database met buitenlanders die in principe nooit met misdaad in verband zijn gebracht.

"Met deze twee databases behandelt de politie buitenlanders hetzelfde als verdachten", zegt Fieke Jansen van de Universiteit van Cardiff (Verenigd Koninkrijk), waar ze het gebruik van technologie door de politie onderzoekt. "Alleen omdat ze van buiten de Europese Unie naar Nederland kwamen voor werk, studie, een geliefde of als vluchteling. Als ze iets fout hadden gedaan, hadden ze wel in die andere database gestaan."

'Mijn gezicht is niet meer van mij'

"Het waaide erg hard, dus ik had een bad hair day", herinnert Tammy Brazzoli zich van de dag dat ze op weg was naar een loket van de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) in Rotterdam. Brazzoli en haar man waren net van Zuid-Afrika naar Nederland verhuisd. De IND wil dat ze langskomt om een gezichtsfoto te laten maken en vingerafdrukken af te staan.

Je kapsel door de war: dat komt op een slecht moment als je een officiële gezichtsfoto voor de vreemdelingenadministratie laat maken. Verder dacht Brazzoli er niet veel over na. Voor haar was het bezoek aan de IND een simpele administratieve procedure om onderdeel te worden van de Nederlandse maatschappij.

Wat Brazzoli die dag niet te horen kreeg, is dat een kopie van al die gezichtsfoto's naar een enorme gezichtendatabase van de politie gaat.

"Nederland is fantastisch", zegt Brazzoli. "Vergeleken met Zuid-Afrika is alles hier zo goed geregeld. Dat schept hoge verwachtingen. Nu blijkt mijn gezicht in een politiesysteem te staan. Ik ben teleurgesteld. Het is alsof mijn gezicht niet meer van mij is."

CATCH

De politie gebruikt de miljoenen pasfoto's uit de vreemdelingenadministratie voor CATCH, een systeem om met gezichtsherkenning verdachten op te sporen. Dat gebeurt sinds 2016, zonder dat dit aan Brazzoli en honderdduizenden andere immigranten van over de jaren heen is verteld.

Bekijk in deze video hoe CATCH werkt:

De politie mag de gezichtendatabase met vreemdelingen alleen doorzoeken na toestemming van een rechter-commissaris. Die toetst of een opsporingsonderzoek rechtmatig verloopt. De politie laat aan RTL Nieuws weten dat dit in 2022 in twee zaken is gebeurd.

"Dat toont de terughoudendheid van het gebruik aan", laat een woordvoerder van de politie weten. "Omdat het maar over twee zaken gaat, doen we in verband met de herleidbaarheid geen uitspraken over de resultaten of het soort zaken."

"Ik snap dat de politie hiermee criminaliteit wil bestrijden", zegt de Zuid-Afrikaanse Brazzoli. "Maar waarom staat dan niet iedereen erin? Het voelt als discriminatie."

'Politie heeft vooroordeel'

Ook Anania Sorri Guta voelt zich gediscrimineerd. De journalist uit Ethiopië verliet het land in 2017, nadat hij vier maanden in de cel had gezeten na kritische berichten over de overheid. Hij kwam naar Nederland en vroeg asiel aan.

"De politie kiest ervoor om deze twee databases naast elkaar te gebruiken", zegt hij. "Daarin zit een vooroordeel: buitenlanders zijn net zo crimineel. Normaal ben je onschuldig tot het tegendeel bewezen is. Voor ons is het andersom. Ook al is gezichtsherkenning als technologie neutraal, we worden op voorhand gezien als criminelen."

De Amerikaanse student Taylor Womack, die een opleiding in Utrecht volgt, ziet het als een manier waarop buitenlanders extra in de gaten worden gehouden. "Ik kan me voorstellen dat veel mensen zich er ongemakkelijk bij voelen."

Ook hij kreeg niet te horen dat de pasfoto voor zijn verblijfsvergunning ook in een politiesysteem belandt. "Je verwacht dat de overheid hier transparant over is en het verantwoordt", zegt hij. "We worden duidelijk anders behandeld. Als het doel écht is om misdaad op te lossen, waarom staat niet iedereens gezicht erin?"

Ze hebben een punt, zegt Evelien Brouwer van de Universiteit Utrecht. Zij is expert op het snijvlak van recht, migratie en technologie. "De politie stigmatiseert onschuldige expats, asielzoekers en studenten van buiten Europa. Ze worden bij voorbaat hetzelfde behandeld als verdachten. Dit is discriminatie."

Gezichtsherkenning is erg gevoelig

Gezichtsherkenning is een bijzonder gevoelige technologie. Een gezicht geeft veel meer prijs dan een vingerafdruk. Gezichten kunnen vertellen wat je geslacht is, een indicatie geven van je leeftijd en geven aan wat je huidskleur is. Allemaal manieren waarop de technologie of de gebruiker (onbedoeld) kan discrimineren.

In tegenstelling tot vingerafdrukken, is bij gezichtsvergelijking nooit 100 procent zeker te zeggen dat een gezicht bij een bepaald persoon hoort. Mensen kunnen nou eenmaal op elkaar lijken, ook als het geen tweelingen zijn. Ook blijkt uit onderzoek dat algoritmes voor gezichtsherkenning vaker moeite hebben met donkere huidskleuren. In het buitenland zijn gevallen bekend van mensen die zo onterecht zijn aangehouden.

Gezichtsherkenning kent nog een ander risico: je kunt er op grote schaal mensen mee controleren. Op veel plekken hangen camera's, die in theorie ook live gekoppeld kunnen worden aan gezichtendatabases om (bepaalde groepen) mensen overal te kunnen volgen. Dat kan met vingerafdrukken niet.

Grote twijfel of het mag

In de wet staat wanneer de politie vingerafdrukken uit de vreemdelingenadministratie mag raadplegen voor onderzoeken. De politie gebruikt die regeling om ook gezichtsfoto's te doorzoeken.

Volgens het ministerie van Justitie en Veiligheid, waar de politie onder valt, is de zogenoemde wettelijke grondslag geregeld, omdat de voorwaarden 'met betrekking tot vingerafdrukken in de praktijk op dezelfde wijze worden toegepast op gezichtsopnames'.

"Dat gaat veel te snel", zegt Heleen Janssen van de Universiteit van Amsterdam. Zij is deskundige op het gebied van technologie en (mensen)rechten en toetste jarenlang voor ministeries of wetten goed in elkaar zaten. "De wet geeft precies aan wat de politie mag gebruiken. Gezichten zijn echt niet hetzelfde als vingerafdrukken. Het is problematisch dat het ministerie dat wel zo ziet."

Andere juridisch deskundigen die RTL Nieuws sprak, betwijfelen ook of de politie zich aan de wet houdt. Zelfs de Autoriteit Persoonsgegevens, de toezichthouder die controleert of de overheid zich aan de privacyregels houdt, zet vraagtekens bij de praktijk.

Het Hof van Justitie van de Europese Unie publiceerde vorige week nog een uitspraak die niet in het voordeel van het ministerie en de politie uitpakt. De hoogste Europese rechter maakte duidelijk dat dit soort politiedatabanken alleen zijn toegestaan als de wet daarvoor 'voldoende duidelijk en nauwkeurig' is.

"De reactie van het ministerie bewijst juist dat de wettelijke regeling heel onduidelijk is", zegt Brouwer van de Universiteit Utrecht. "Het toont aan dat ze de wettelijke basis voor vingerafdrukken toepassen op gezichtsopnames. Dat is onrechtmatig."

"Het is ook nog eens buitensporig", zegt Brouwer. "Het land zou in brand staan als blijkt dat de politie de gezichtsfoto's van alle Nederlanders opslaat."

Oproep

Weet jij meer over wat de overheid, bedrijven of organisaties doen met gezichtsherkenning? Stuur dan een e-mail naar stan.hulsen@rtl.nl met je verhaal en contactgegevens. RTL Nieuws gaat vertrouwelijk met tips om.

Politie: 'We doen niet lichtzinnig'

De politie moet zich aan strenge eisen houden voordat de gezichtsfoto's van vreemdelingen geraadpleegd mogen worden, laat een woordvoerder in een reactie weten. Zo moet een rechter-commissaris toestemming geven na vordering van een officier van justitie, iemand die namens het Openbaar Ministerie leiding geeft aan het politieonderzoek.

"En dan alleen als er een redelijk vermoeden bestaat dat de verdachte een vreemdeling is", vervolgt de woordvoerder, "of als het opsporingsonderzoek op een dood spoor is beland, dan wel snel resultaat geboden is." Dit zijn de voorwaarden die in de wet staan waar de politie zich aan moet houden als zij vingerafdrukken uit de vreemdelingenadministratie wil gebruiken voor de opsporing en vervolging van strafbare feiten.

"We kunnen en mogen het dus niet lichtzinnig gebruiken", aldus de woordvoerder.

Het CATCH-systeem met de twee gezichtendatabases kan de politie 'voor de opsporing zeer relevante' informatie over de identiteit van een persoon geven, vervolgt de politie. "Dat kan zijn in een bankfraudezaak van een bejaard echtpaar of bij het voorkomen van een aanslag op een persoon of strategisch object."

"De politie heeft geen behoefte aan een database van gezichten van iedereen. Bovendien is daar geen wettelijke grondslag voor."