Amerikanen worstelen al jaren met PFAS, maar doen er minder aan

Sandy Wynn-Stelt en haar man Joel kochten in 1992 een woning in de natuur. Tegenover een kerstbomenkweker en met een eigen waterput. "Niet ongebruikelijk in onze thuisstaat Michigan. Eén op de vier inwoners zorgt voor een eigen watervoorraad. Het is schoner, helderder, en goedkoper. Althans, dat dachten we."

Toen haar man in 2016 overleed aan de gevolgen van leverkanker, had Wynn-Stelt nog nooit van PFAS gehoord. Dat kwam een jaar later, toen milieu-ambtenaren aan de deur verschenen. Het grondwater onder haar woning en bij alle buren bleek vervuild. Onder die kerstbomen, die er nog steeds staan, ligt een stortplaats. Hierin dumpte schoenenfabriek Wolverine Worldwide jarenlang gifafval uit de fabriek.

Het anti-aanbakwonder

Ook in een andere staat, West-Virginia, dumpte een fabriek chemisch afval in een stortplaats. Chemiebedrijf DuPont produceerde hier het middel PFOA. In de jaren '40 introduceerde Dupont de anti-aanbaklaag teflon - bekend van de Tefal-pannen.

Al gauw werden wereldwijd pannen ontwikkeld met de wonderbaarlijke eigenschap dat er vrijwel niks in aan kan bakken. Teflon - ontwikkeld met PFOA - is zowel olie- als waterafstotend.  

Over de hele wereld gebruikt

PFOA is een van de stoffen die vallen onder de verzamelnaam PFAS. Het zijn chemische verbindingen die goed tegen hitte, vetten en water kunnen. Het middel is waarschijnlijk ontstaan gedurende het Manhattan-project, de geheime operatie die de eerste atoombom ontwikkelde.

Wetenschappers van chemiebedrijf 3M (bekend van de post-it plakbriefjes) begonnen PFOA toe te passen voor commercieel gebruik. DuPont volgde snel daarna. PFOA werd al gauw over de hele wereld gebruikt.

Het is moeilijk in te schatten wat PFOA en andere PFAS-stoffen met het lichaam doen. Maar voor boer Wilbur Tennant uit West-Virginia leek er in elk geval iets goed mis. Zijn koeien kregen gitzwarte tanden, werden misvormd geboren hadden ingegroeide hoeven. Die koeien dronken allemaal in het beekje dat over zijn land stroomde. Datzelfde beekje stroomde ook door de stortplaats van DuPont en zat vol met PFOA. Net als de waterput van de Stelts.

99 procent heeft stoffen in bloed

Echt hard bewijs dat PFOA ziektes kan veroorzaken is er niet. Wel zijn wetenschappers overtuigd dat er een relatie bestaat tussen verschillende kankersoorten en PFAS-stoffen. Dat blijkt uit een studie naar onder 70.000 mensen die decennialang vervuild kraanwater hebben gedronken. Zeker is dat 99 procent van de wereldbevolking deze stoffen in het lichaam heeft. Zelfs ijsberen op de noordpool zijn besmet.

Hoe kan dat? Door het inademen van vervuilde lucht, het drinken van vervuild kraanwater, het koken in pannen met een anti-aanbaklaag, in aanraking komen met blusschuim, het dragen van een waterafstotende regenjas of door dat allemaal niet te doen en toch in contact te komen met PFAS.

750 keer de norm

Wynn-Stelt is een extreem geval. Ze heeft 750 keer de PFAS-norm in haar lichaam zitten. Ziek is ze niet. "Wij hebben dit water 25 jaar lang gedronken. Er zit tot wel 70.000 keer de norm voor PFOA in onze waterput. Ik ben geen wetenschapper, maar heb sterk de indruk dat dit niet goed voor ons is geweest. Deze stof hoort niet in mijn lichaam te zitten. Toen mijn man in 2016 werd gediagnosticeerd met leverkanker, was hij na drie weken dood."

Onderzoek decennia stilgehouden

"Ik denk wel eens hoe het zou zijn gegaan als ik Joel niet had aangespoord om water te drinken in plaats van frisdrank", zegt Wynn-Stelt. "Water is gezonder, zei ik dan tegen hem. Daar denk ik soms aan als ik om twee uur 's nachts wakker lig."

Er link tussen PFOA-besmetting en leverkanker is waarschijnlijk. Net als zaadbalkanker, Parkinson en zwangerschapsziekten. De bedrijven die PFAS groot hebben gemaakt - DuPont en 3M-  hebben eigen onderzoeken naar gezondheidsrisico's decennialang stilgehouden.

Baby's met misvormde gezichten

Al in de jaren '60 keek DuPont naar de gevolgen van PFAS op dieren en haar eigen personeel. Het bedrijf stopte teflon in sigaretten en gaf die aan lopende band-medewerkers. DuPont ontdekte vergrote organen in proefdieren. En zwangere vrouwen die in de teflonfabriek in West-Virginia werkten, kregen baby's met misvormde gezichten.

DuPont wist ervan, maar hield dit achter voor de autoriteiten. Bovendien: in Amerika mogen bedrijven zelf aangeven of een stof giftig is of niet, en zelf de 'veilige norm' bepalen.

Weinig veranderd

Na twintig jaar van bewustwording over PFAS is er in de VS weinig veranderd. Het Ministerie van Milieu is in een politiek verdeeld land als Amerika zelden in staat geweest om strenge regelgeving op te leggen. En DuPont kon jarenlang procederen zonder het beleid te veranderen.

Al wordt PFOA niet meer ontwikkeld, het vervangende PFAS-product 'GenX' is al geruime tijd op de markt. Inmiddels bestaan er honderden soorten PFAS. De gezondheidsrisico's zijn onduidelijk.

Nederlands afval verscheept naar de VS

Ook in Nederland wordt teflon gemaakt. De fabriek van Chemours in Dordrecht, een afsplitsing van DuPont, produceert GenX. Vanwege strenge Nederlandse regelgeving komt PFAS bij ons minder in de bodem terecht. Tonnen PFAS-afval worden zelfs jaarlijks naar Amerika verscheept. Iets waar milieugroepen in de VS niet blij mee zijn. 

Waar het Chemours-afval precies eindigt is onduidelijk. Terwijl de Amerikaanse overheid helemaal niet reguleert, ziet de Nederlandse overheid scherp toe op wat er hier met het GenX-afval gebeurt. Deze zomer nog publiceerde het Ministerie een brief waarin het een onderzoek heeft aangekondigd naar het GenX-afval van de Chemours-fabriek.

Sandy Wynn-Stelt is inmiddels een actiegroep begonnen met buren. Maar ze houdt ook haar gezondheid scherp in de gaten. "Ik denk dat het in de lijn der verwachting ligt dat ik hieraan zal sterven. Maar dat leidt ertoe dat ik alleen maar harder wil knokken om iets te ondernemen tegen dit stofje."