Inlichtingen naar vijand: collaborateurs binnen Oekraïense veiligheidsdienst
Mensen die in oorlogstijd werken voor de vijand: de Oekraïense veiligheidsdienst heeft last van zogeheten collaborateurs. President Zelenski schorste daarom dit weekend het hoofd van zijn veiligheidsdienst, Ivan Bakanov. Maar het probleem speelt al jaren. "Het Kremlin heeft altijd een kijkje in de keuken gehad."
De Oekraïense veiligheidsdienst SBU telt ruim 27.000 medewerkers. Het is daarmee de grootste veiligheidsdienst van Europa, maar niet al die medewerkers werken ook echt voor Oekraïne. Een aantal heeft de loyaliteit elders liggen, in Moskou. Bakanov wordt daar nu voor verantwoordelijk gehouden, maar het probleem gaat veel verder terug.
"Het is het wrede lot van een land als Oekraïne", zegt Oost-Europa-correspondent Jeroen Akkermans. "Mensen die zonder problemen overstappen naar een land dat jou slechtgezind is."
Dat heeft zijn wortels in de Sovjet-tijd. Oekraïne was nog lid van de Sovjet-Unie toen het in 1990 zijn eigen veiligheidsdienst kreeg. Toen Oekraïne een jaar later onafhankelijk werd, hield het een veiligheidsdienst vol Ruslandgezinde mensen over.
Daar kom je niet zo makkelijk vanaf. Tot op de dag van vandaag zijn er dubbelspionnen, mensen die zowel in de SBU als de FSB werken, actief. "Maar dat is altijd eenrichtingsverkeer richting Moskou geweest", zegt Akkermans. "Het Kremlin heeft altijd een kijkje in de keuken gehad."
'Inname Cherson door collaborateurs'
De Russische inmenging in de Oekraïense veiligheidsdienst was aan het begin van de invasie al zichtbaar. Cherson, in het zuidoosten, zou volgens Oekraïense autoriteiten dankzij de hulp van collaborateurs binnen de SBU zijn ingenomen door de Russen.
Het was de eerste grote stad die in Russische handen viel. Medewerkers van de Oekraïense veiligheidsdienst zouden hebben verzuimd een brug op te blazen, waardoor de Russen vrije doortocht hadden.
Andersom komt het nauwelijks voor. Ook omdat dat fatale gevolgen kan hebben. In 2006 werd voormalig FSB-spion Alexander Litvinenko in Londen vergiftigd. Hij was een paar jaar daarvoor naar Groot-Brittannië gevlucht en deelde FSB-geheimen met de Britse geheime dienst.
Het is Oekraïne door de jaren heen niet gelukt schoon schip te maken binnen de veiligheidsdienst. "Dat is deels onwil, maar deels ook onkunde", zegt Akkermans. "Als de Sovjet-geest zelfs is doorgedrongen tot in je veiligheidsapparaat, heb je gewoon een heel groot probleem. Het is onbegonnen werk."
Vrij spel bij annexatie Krim
Bovendien had Oekraïne van 2010 tot 2014, toen Rusland de Krim annexeerde, met Viktor Janoekovitsj een Moskougezinde president. In plaats van collaborateurs aan te pakken, zorgde Janoekovitsj juist voor meer samenwerking tussen de FSB en de SBU.
Mede daardoor had Rusland vrij spel bij de annexatie van de Krim in 2014. "Het is funest voor het functioneren van je leger als je niet weet welke inlichtingen aan de vijand worden doorgespeeld", zegt Akkermans.
Ook werd toen pijnlijk duidelijk tot welke hoogte Rusland was doorgedrongen in de Oekraïense veiligheidsdienst. De toenmalige directeur van de SBU liep over naar Rusland en nam een aantal hoge officieren en nog een handvol lager geplaatste spionnen mee. Ook president Janoekovitsj vluchtte die kant op, maar liet wel eerst alle documenten over samenwerking tussen de SBU en Moskou vernietigen.
Het maakte wel duidelijk dat er iets moest veranderen. Bij zijn aanstelling in 2019 koos president Zelenski voor Bakanov om het probleem aan te pakken. Daar was toen al veel kritiek op, omdat Bakanov net als Zelenski in de entertainmentbusiness actief was.
651 zaken van hoogverraad
Nu blijkt het hem inderdaad niet te zijn gelukt. Net als het hoofd van het Oekraïense Openbaar Ministerie, waar ook veel collaborateurs zouden werken, wordt Bakanov geschorst. De twee mogen vanaf de zijlijn het onderzoek naar hun departementen afwachten.
Volgens Zelenski lopen er 651 zaken van hoogverraad en collaboratie tegen medewerkers van de veiligheidsdienst en het OM. Ook zouden er in de door Rusland bezette gebieden al zestig medewerkers zijn overgelopen naar de Russen.
Dat nu al minder collaborateurs actief zijn dan een aantal jaar geleden, maakt niet eens zoveel uit, zegt Akkermans. "Je hebt er maar een paar nodig om je belangrijke inlichtingen aan de vijand te verliezen. Wat dat betreft is het nog heel knap hoe lang Oekraïne het volhoudt in deze oorlog."