Leger beslist lot Brazilië: 'Staat achter Lula, maar houdt zich angstvallig stil'

Eerst nog even terug naar afgelopen oktober. De linkse Lula da Silva won de presidentsverkiezingen in Brazilië nipt. Hij versloeg zijn grote, rechtse concurrent Jair Bolsonaro met minder dan 2 procentpunt verschil. Aanhangers van Bolsonaro hadden geen enkel vertrouwen in de uitslag. Grote protestacties leken een kwestie van tijd.

1. Wat is er zondag gebeurd?

Duizenden Bolsonaro-aanhangers verzamelden zich op het Plein van de Drie Machten in hoofdstad Brasilia voor een vooraf aangekondigd protest. Een protest tegen de nieuwe president Lula, want die zou door middel van fraude de verkiezingen hebben gewonnen. Het zijn onbewezen uitspraken, gevoed door Bolsonaro.

Het Plein van de Drie Machten heeft niet voor niets die naam. Daar zijn het Hooggerechtshof, het parlementsgebouw en het presidentieel paleis gevestigd. En het waren ook precies die gebouwen die het moesten ontgelden. Het protest liep uit de hand, de demonstranten braken door de politieblokkades heen en bezetten de drie misschien wel belangrijkste gebouwen van het land.

Omdat het zondag was, waren er niet veel parlementariërs en rechters aanwezig. President Lula was er ook niet: die was op dat moment in São Paulo. Vooral de inboedel werd gesloopt. Stoelen en banken belandden op plekken waar ze niet horen, kostbaarheden werden weggehaald.

Dit waren de eerste beelden:

2. Waarom gebeurde het gisteren en niet eerder?

De bestorming van zondag voelt misschien als betrekkelijk laat. De verkiezingen waren afgelopen oktober en de inauguratie van Lula was op 1 januari. Vanwege de dreiging van protesten – en zelfs een bomaanslag – werd die inauguratie streng beveiligd. Brasilia werd een soort fort. Een bestorming zat er die dag voor de demonstranten dus niet in.

"Wel waren er 1 januari al Bolsonaro-aanhangers in de hoofdstad", zegt RTL Nieuws-buitenlandredacteur Fabio Bravo Rebolledo. "Die zijn daarna in Brasilia gebleven, onder andere in tentenkampen." Gisteren kwamen daar andere demonstranten bij.

"De autoriteiten dachten: de inauguratie is voorbij, Lula is definitief president. Er zal waarschijnlijk niets groots meer gebeuren. En het was dus ook een zondag zonder parlementariërs, waardoor alles nog minder op scherp stond." Al die mensen die naar Brasilia waren gekomen, zagen hun kans schoon.

3. Wat is de rol van sociale media?

De afgelopen tijd is op sociale media veel rondgegaan dat heeft geleid tot de bestorming van gisteren. Vooral op Telegram waren Bolsonaro-aanhangers actief. "Radicalen hebben elkaar daar opgehitst om zelf het heft in handen te nemen", zegt Bravo Rebolledo.

De BBC meldt dat op Telegram gratis busritten vanuit verschillende plekken in het land richting Brasilia werden aangeboden. Met 'gratis water, lunch, koffie en diner' tijdens de rit. Ook werd in codetaal gepraat op het netwerk. Zo werden mensen opgeroepen naar 'Selma’s feest' te komen, waarmee de bestorming werd bedoeld. Selma is afgeleid van het Portugese woord 'selva', dat in het leger als waarschuwing wordt gebruikt.

4. Wat is de rol van de militaire politie?

Op verschillende beelden is te zien dat sommige agenten niet of nauwelijks ingrepen toen de menigte door de dranghekken probeerde te komen. Een aantal mensen denkt dat een aantal eenheden van tevoren al op de hoogte moeten zijn geweest van de bestorming.

Het levert de militaire politie veel kritiek op uit het kamp van Lula. De president zelf gaat daar misschien nog wel het verste in. Hij verwijt hen incompetentie 'of erger'. Hij zegt dat agenten die 'absoluut niets deden', bestraft moeten worden. Alles bij elkaar waren de omstandigheden voor een bestorming gisteren dus optimaal.

5. Wat is de rol van het leger?

Het was uiteindelijk de politie die het hele terrein schoon wist te vegen. In een paar uur werden de drie gebouwen ontruimd. Volgens het ministerie van Justitie zijn meer dan 200 mensen gearresteerd. Toch is en blijft de chaos groot. De vraag is nu wat het leger gaat doen.

"Dit is eigenlijk wat aanhangers van Bolsonaro willen: chaos creëren", zegt redacteur Bravo Rebolledo. "Chaos door de eerdergenoemde tentenkampen bij militaire bases neer te zetten en voor ruis te zorgen op sociale netwerken als Telegram."

"Zo veel chaos bij elkaar, dat ze hopen dat het leger de macht pakt en voor rust zorgt. Oftewel: een staatsgreep. Dan is Lula zijn macht kwijt aan het leger. Dat betekent niet meteen dat Bolsonaro terug is in het hoogste ambt, maar Lula afzetten is voor rechtse Brazilianen stap één."

Tot nu toe is het leger op de hand van Lula. "Meerdere generaals hebben al voor de verkiezingen aangegeven dat de uitslag moest worden gerespecteerd. Dat de democratie moest worden verdedigd. Al is het sinds de bestorming wel angstvallig stil vanuit de legerleiding. Dat maakt het behoorlijk spannend", zegt Bravo Rebolledo.

'Leger moet met een reactie komen'

President Lula zegt dat oud-president Bolsonaro verantwoordelijkheid draagt voor de bestorming. Zo zei Bolsonaro onlangs dat hij 'de slag had verloren, maar niet de oorlog'. Zijn verkiezingsnederlaag heeft hij nooit erkend en hij was ook niet aanwezig bij de machtsoverdracht op 1 januari.

Bolsonaro ontkent vandaag iets te maken te hebben met de bestorming. En hij veroordeelt die. Hij zegt: "Vreedzame protesten zijn onderdeel van een democratie. Maar het plunderen en binnendringen van overheidsgebouwen vallen daar niet onder." Wel wijst hij ook nog naar zijn politieke tegenstanders. Volgens hem heeft links in 2013 en 2017 hetzelfde gedaan. Waar hij precies op doelt, is onduidelijk.  

Volgens Fabio de Castro, Brazilië-deskundige van de Universiteit van Amsterdam, is Bolsonaro's statement in ieder geval niet sterk genoeg om het geweld te veroordelen. "Hij hitst zijn aanhangers met deze uitspraken nog steeds op." 

Voor Lula zit er volgens De Castro maar één ding op. "Zoals bekend wil hij de bestormers allemaal verantwoordelijk stellen. Maar daar blijft het niet bij. Ook wil hij de organisatoren van de bestorming aanpakken, en de mensen die die financieel mogelijk hebben gemaakt. De acties van gisteren hebben de president daarnaast een reden gegeven om het leger te vragen de tentenkampen te ontmantelen. Het leger moet dus met een reactie komen. Welke reactie dat gaat zijn, is de vraag."