Held van Hotel Rwanda is eindelijk weer vrij, al heeft dat wel een prijs
Hij redde ruim duizend levens in de jaren 90, werd later tot staatsvijand bestempeld, in de val gelokt en opgesloten, maar is nu weer vrij. Het buitengewone levensverhaal van Paul Rusesabagina, de held van een hotel in Rwanda waarover een beroemde film verscheen, krijgt een nieuw hoofdstuk in de VS.
"Als mij gratie wordt verleend en ik word vrijgelaten, begrijp ik volledig dat ik de rest van mijn dagen in stille reflectie zal doorbrengen." Dat staat in een op 14 oktober door Paul Rusesabagina ondertekende brief waarin hij om gratie vraagt aan de directeur van de gevangenis in de Rwandese hoofdstad Kigali. Hij zit dan ruim twee jaar vast. "Ik kan u via deze brief verzekeren dat ik verder geen persoonlijke of politieke ambities koester."
Die paar zinnen vertellen veel over de voorwaarden van zijn vrijlating. Het lijkt er sterk op dat de 68-jarige Rusesabagina - dankzij Hollywood over de hele wereld bekend als de held van Hotel Rwanda - zijn kritiek op president Paul Kagame voortaan moet inslikken. In ruil daarvoor hoeft hij zijn celstraf van 25 jaar niet uit te zitten. Vandaag reist hij, na een tussenstop in Qatar, in vrijheid naar de VS.
Gevlucht naar België
Rusesabagina leefde al eerder in ballingschap. Hij ontvluchtte zijn thuisland na een reeks inbraken in zijn woning, doodsbedreigingen en een mislukte moordpoging in 1996. Rusesabagina vond asiel in België waar hij in Brussel enige tijd als taxichauffeur werkte. Hoewel nooit direct is aangetoond dat de regering-Kagame achter de bedreigingen zat, was het volgens zijn advocaten duidelijk dat het regime hem vanwege zijn overheidskritiek nauwlettend in de gaten hield, gezien de overheidsagenten die geregeld zijn publieke lezingen verstoorden.
Dat was twee jaar na de Rwandese genocide van 1994, waarbij in drie maanden tijd naar schatting 800.000 mensen werden vermoord. Rusesabagina was in die tijd de manager van het prominente Hotel des Mille Collines in Kigali. In dat hotel gaf Rusesabagina, zelf een Hutu, veilig onderdak aan zo'n 1200 Tutsi die de moordende Hutu ontvluchtten. In 2004 kwam er een internationaal succesvolle film uit over zijn heldendaad, Hotel Rwanda. Van de Amerikaanse regering kreeg hij de Medal of Freedom, de hoogste onderscheiding die aan burgers wordt gegeven.
Trailer Hotel Rwanda (2005)
Nieuwe status
Het succes van de film gaf Rusesabagina ook status in Rwanda. Hij ontpopte zich vanuit het buitenland tot mensenrechtenactivist en werd zo rond 2006 een uitgesproken criticus van de regering van president Kagame. Die had volgens hem een kleine elitegroep gecreëerd die 'alles had overgenomen' en zou in het geheim Tutsi-milities hebben bewapend die burgers intimideerden en vermoordden.
Rwanda was een 'vulkaan die op uitbarsten stond' vanwege de etnische spanningen die opnieuw waren opgelaaid, zo zei hij in 2010 in een interview met CNN. Ondertussen werd hij door Kagame en de staatsmedia al enige tijd een 'gefabriceerde held' genoemd, in een poging om zijn reputatie onderuit te halen. De film Hotel Rwanda was 'pure Hollywood-fictie' en Rusesabagina zou de onderduikers geld hebben afgetroggeld, zei Bernard Makuza, die door Kagame als senaatsvoorzitter was benoemd.
Twee jaar later was Rusesabagina een van de oprichters van de oppositiegroepering Rwandan Movement for Democratic Change (MRCD). Het regime van Kagame beschuldigde MRCD-leden, onder wie Rusesabagina, van het aanzetten tot geweld en het steunen van de gewapende rebellengroep FLN in Rwanda. Iets wat Rusesabagina altijd heeft ontkend.
Bizarre arrestatie
Wat volgde was een even uitgekookte als bizarre arrestatie. Rusesabagina dacht op 27 augustus 2020 vanuit zijn woonplaats in de Amerikaanse staat Texas af te reizen naar een evenement in Burundi, een buurland van Rwanda. Toen hij voet aan de grond zette, werd hij direct opgepakt door zes gewapende Rwandese agenten die hem stonden op te wachten. Terwijl hij geboeid afgevoerd werd, ontdekte Rusesabagina pas dat zijn vliegtuig niet in Burundi was geland, maar op Kigali International Airport. Hij bleek er onder valse voorwendselen naartoe zijn gelokt.
Een jaar later werd Rusesabagina door een rechtbank in zijn thuisland veroordeeld tot 25 jaar celstraf wegens terrorisme. Mensenrechtenorganisaties noemden het een showproces, en zijn familieleden wezen op zijn 'ontvoering' en 'marteling' omdat hij ruim 250 dagen in een isoleercel was gestopt.
"Hij is een politieke gevangene, zijn geloofwaardigheid en reputatie zijn kapotgemaakt. De president is de enige rechter in Rwanda", zei zijn dochter. Haar enige hoop was nog dat politici in andere landen te hulp zouden schieten.
Diplomatieke druk
Die hoop werd realiteit toen Rusesabagina dit weekend onder grote diplomatieke druk werd vrijgelaten. Een regeringswoordvoerder in Rwanda zei dat zijn straf is 'omgezet op presidentieel bevel'. De Amerikaanse president Joe Biden zei in een verklaring verheugd te zijn over de vrijlating en bedankte de Rwandese regering 'voor het mogelijk maken van deze hereniging' met zijn familie.
De grote vraag is of Rusesabagina zich vanuit de VS blijft uitspreken tegen het Rwandese regime. Kagame is nu 23 jaar aan de macht in Rwanda en voert nog altijd een autocratisch en autoritair bewind, dat elk tegengeluid de kop indrukt. Door de jaren heen is een waslijst aan dissidenten op mysterieuze wijze verdwenen of vermoord. En hoewel Rusesabagina nu in Amerika weer van zijn vrijheid kan genieten, is Kagame misschien wel voorgoed verlost van zijn meest beroemde tegenstander.