Nu de bendeleden weg zijn, blijven in El Salvador lege huizen achter
Het is een surrealistisch beeld in de buitenwijken van San Salvador, de hoofdstad van El Salvador. Sinds de regering ruim 65.000 vermeende bendeleden arresteerde, staan veel huizen leeg. De bedoeling is de woningen terug te geven aan de mensen die er woonden vóórdat de bendes de boel overnamen. Maar van wie waren de woningen?
In de wijk La Campanera, aan de uiterste rand van San Salvador, is het in jaren niet zo kalm geweest. De arme wijk bestaat uit veel kleine, slecht onderhouden huisjes die heel dicht op elkaar zijn gebouwd, verbonden met nauwe steegjes. Maar nu staan hele huizenblokken leeg:
Decennialang stond La Campanera onder controle van Barrio 18, één van de twee grote bendes die de dienst uitmaakten in El Salvador. Het bendegeweld leidde ertoe dat veel bewoners de wijk ontvluchtten.
Vernietigingshuizen
Hun huizen werden ingenomen door bendeleden. Die gingen er zelf wonen of verhuurden ze weer aan anderen. Andere woningen werden simpelweg gestript omdat de materialen ergens anders konden worden gebruikt. Ook werden door bendes clubhuizen en 'vernietigingshuizen' ingericht, waar mensen werden verkracht, gemarteld of vermoord.
Via een socialewoningenfonds moeten de huizen, waarvan bij sommige alleen de muren nog overeind staan, worden hersteld en opnieuw verhuurd. Maar de rechtmatige eigenaar is vaak lastig te achterhalen, zeker als die al twintig jaar geleden is vertrokken.
"Qua woningeigendommen is er in wijken die door bendes werden gecontroleerd een heel groot grijs gebied ontstaan", zegt Chris van der Borgh (Universiteit Utrecht), die veel onderzoek deed naar de bendes in El Salvador.
"Het kan lastig zijn om aan te tonen dat een huis twintig jaar geleden van jou was. Ik ken bijvoorbeeld verhalen van mensen die uit de buurt vertrokken uit angst voor de bende. Ze leverden de sleutel bij de bank in en betaalden de rest van de hypotheek niet meer. Heb je er dan nog recht op?"
Nieuwe eigenaren
Het probleem speelt niet alleen bij huizen die leegstaan. Huiseigenaren van jaren geleden claimen recht te hebben op een woning waar nu iemand anders woont. Bijvoorbeeld omdat die het leegstaande huis gekraakt heeft, of dacht het legaal te huren van iemand die zei de eigenaar te zijn.
Zo vertelt María aan een lokaal medium al tien jaar in een steegje in La Campanera te wonen. Maar nu de overheid bepaalde huizen aan het 'terugpakken' is, is de huisbaas aan wie zij al die tijd haar huur betaalde ineens verdwenen. En een huurcontract dat is afgesloten onder het bewind van een bende, is waarschijnlijk niet rechtsgeldig. María hoopt nu dat ze zelf de woning kan kopen via het fonds.
'Leven verbeterd'
El Salvador werd decennialang geteisterd door extreem bendegeweld. Sinds 2019 daalde het aantal moorden, tot er eind vorig jaar ineens 62 op één dag werden gepleegd. President Bukele riep de noodtoestand uit, die nog altijd van kracht is. Meer dan 65.000 vermeende bendeleden werden, zonder proces, opgepakt.
Het leven in La Campanera lijkt, ondanks de chaotische situatie met woningen, aanzienlijk verbeterd nu de bendestructuur doorbroken lijkt. "De controle van de bendes was gebaseerd op intimidatie en angst", zegt Van der Borgh. "Winkeliers en bewoners werden vaak afgeperst. De situatie in de wijken was voor veel bewoners onvoorspelbaar. Zo waren er regelmatig beschietingen."
Nu wordt minder geweld gepleegd en ouders kunnen hun kinderen weer met een gerust hart buiten laten spelen – onder toeziend oog van patrouillerende militairen, die jarenlang niet of nauwelijks voet durfden te zetten in La Campanera.
Ook kunnen mensen weer gaan en staan waar ze willen. Zo konden bewoners van La Campanera zich niet vertonen in het naastgelegen Las Margaritas, omdat daar een rivaliserende bende aan de macht was, en vice versa. Wie het toch probeerde, was z'n leven niet zeker.
Niet naar school
"Bendeleden zagen mensen in wijken waar een rivaliserende bende aan de macht was, als aanhanger van die bende", zegt Van der Borgh. Het zorgde er bijvoorbeeld voor dat kinderen niet naar school gingen. "Als hun school in een andere wijk lag, ging dat niet. Datzelfde gold ook voor een gezondheidskliniek, of een kerkhof."
Desondanks klinkt ook veel kritiek op de aanpak van Bukele. Gevangenen worden slecht behandeld en ondergaan martelingen. Ook zou een groot deel onschuldig vastzitten. Uit een recent rapport van mensenrechtenorganisatie Cristosal bleek dat sinds vorig jaar al zeker 153 mensen in detentie zijn overleden. Geen van hen was al veroordeeld.
In onderstaande video leggen we uit wat er achter de bende-aanpak in El Salvador zit: