Veroordeeld tot levenslang: 'Het kan heel uitzichtloos zijn'
Hoe zal hij morgen wakker worden? Heeft hij nog hoop? Of berust hij in zijn straf? Dat Willem Holleeder vandaag levenslang heeft gekregen, was voor velen niet verrassend. Misschien voor hemzelf ook niet. "Toch kunnen veroordeelden het als een schok ervaren, zelfs als ze het eigenlijk terecht vinden."
Strafrechtdeskundige Wiene van Hattum is gespecialiseerd in levenslange gevangenisstraffen. Zelf onderhoudt ze ook contact met levenslanggestraften. Hoe het is om zo'n straf te horen, verschilt per persoon, zegt ze. "Sommigen zeggen dat ze liever de doodstraf hadden gekregen, voor anderen heeft het leven nog wel zin."
Stijging levenslang
In Nederland zijn op dit moment 41 mensen die een levenslange gevangenisstraf uitzitten en niet meer in hoger beroep of cassatie kunnen. Bij zo'n tien anderen loopt de zaak nog. Het aantal keer dat levenslang wordt opgelegd, is sinds 2000 flink gestegen, ziet Van Hattum. Ook de uitvoering ervan is veranderd: "De straf is niet meer gericht op terugkeren naar de samenleving."
Of Holleeder daadwerkelijk de rest van zijn leven moet doorbrengen in de gevangenis, is nog niet zeker. Hij kan in hoger beroep gaan, in cassatie en daarna mogelijk een herzieningsverzoek indienen. Zo kan hij hoop houden dat hij op een dag toch weer op vrije voeten komt. Die hoop is volgens Van Hattum belangrijk voor een gedetineerde om op de been te blijven. "Dan heb je nog een doel in je leven."
Zwaar
Als al die mogelijkheden zijn uitgeput en de levenslange straf overeind blijft, dan kan het heel zwaar worden, zegt Van Hattum. Meestal ben je dan al een aantal jaren verder. Keer op keer heb je toegewerkt naar de mogelijkheid dat je vrij zou kunnen komen. Als die hoop is vervlogen, dan worden de mensen om je heen heel belangrijk om niet moedeloos te worden, weet ze.
Uit eerder onderzoek van de Universiteit Leiden onder veertien lang- en levenslang gestraften, blijkt dat een lange celstraf tot psychische schade leidt. De ondervraagde gedetineerden zeggen allemaal last te hebben van zelfmoordgedachten, van gevoelens van afstomping en het verlies van het besef van tijd.
Op dit moment zit Holleeder in de extra beveiligde gevangenis in Vught. Daar wordt streng op hem gelet, weet Van Hattum. "Hij mag ook de komende tijd mogelijk geen contact met medegevangenen hebben, niet naar iedereen bellen of fysiek contact met bezoekers hebben. Hij brengt vermoedelijk veel tijd door in zijn cel van niet meer dan tien vierkante meter, met een tv aan het voeteneind van zijn bed en een klapdeurtje naar de wc en douche."
Vertrouwen winnen
Om het halfjaar zal worden gekeken of hij naar een minder beveiligd regime kan. "Holleeder zal vermoedelijk de komende tijd nog wel zwaar bewaakt worden. Maar als hij vertrouwen heeft gewonnen, zal dat anders kunnen. Er zijn levenslang gestraften die net als andere gedetineerden halve dagen werken en andere activiteiten doen."
Zo zijn er relatief leuke klusjes om te doen als schoonmaken of achter de bar staan (waar geen alcohol wordt geschonken). En de rest van de tijd kunnen ze bijvoorbeeld sporten, zegt Van Hattum. "Dan zijn ze zo'n 40 uur per week uit de cel. In beginsel heb je recht om bezoek te ontvangen, tenzij de directeur dat niet veilig acht."
Verandering
In de afgelopen twintig jaar heeft de levenslange gevangenisstraf een flinke verandering doorgemaakt, weet Van Hattum. Tot begin deze eeuw werd nog actief toegewerkt naar re-integratie. "Er werd een hand uitgestoken aan de gedetineerde. Levenslang betekende niet dat je tot je dood in de cel moest blijven zitten. Destijds werd de straf ook veel minder vaak opgelegd; ongeveer eens in de twee jaar."
Dat aantal is flink toegenomen. Nu wordt het vonnis een paar keer per jaar uitgesproken. Volgens de regels die in 2017 zijn ingevoerd, komt na 25 jaar een herbeoordeling. Een adviescollege onderzoekt dan de kans op herhaling en gevaar voor de samenleving. Maar de minister neemt de uiteindelijke beslissing en de koning stemt daarmee in. Als de minister het niet ziet zitten, blijft de gedetineerde vastzitten.
Volkswoede
En juist dat systeem deugt niet, meent Van Hattum, die vindt dat een onafhankelijke rechter daarover zou moeten beslissen. "Een minister zal een gedetineerde niet snel vrijlaten uit angst voor volkswoede. Alleen de mening van de slachtoffers wordt momenteel gewogen. Zelfs al hebben deskundigen meermaals verklaard dat de kans op herhaling laag is. Tot nu toe is die herbeoordeling voor niemand positief uitgepakt."
Met die wetenschap in je achterhoofd is een levenslange gevangenisstraf uitzichtloos, meent Van Hattum. Hoe Holleeder morgen wakker wordt en wat hij zal doen, zullen weinig mensen weten. Wat voor Holleeder wel scheelt, is dat hij nog verschillende juridische processen in het vooruitzicht heeft. "Dat is belangrijk om hoop te houden."