Opa was fout in de oorlog: 'Afschuwelijk, ik wilde dat niet weten'

Vijftien jaar. Zo lang had Drion nodig voor de reis door het verleden van haar opa Sam. In 2011 verscheen haar roman Porselein, waarmee ze over zijn verleden in de openbaarheid trad. Sam werd aan het einde van de oorlog gefusilleerd voor landverraad en spionage.

Kilometers aan archiefstukken

Het moet 1995 zijn geweest toen Bettina voor het eerst hoorde over de rol van haar opa bij de NSB. Dat was een enorme klap. "Ik voelde me naakt en kwetsbaar. Het was afschuwelijk. Ik wilde dat helemaal niet weten."

Het duurde nog tien jaar, zo rond 2005, voordat ze hem via Google, toen nog een redelijk nieuw fenomeen, opzocht op internet. "Ik vond een artikel over hem waar ik enorm van schrok. Ik dacht: nu val ik door de mand, nu komt iedereen erachter wie ík ben. Maar bovendien vond ik het erg voor mijn vader, die zijn hele leven tegen iedereen had gezwegen over zijn vaders daden."

Dit jaar wordt begonnen met het digitaliseren van 3,8 kilometer aan archiefstukken. Het gaat om getuigen- en rechtbankverslagen, dagboeken, gratieverzoeken en ook wel foto's. In welke mate het archief straks doorzoekbaar wordt, is nog niet duidelijk.

Daarover lopen nog gesprekken tussen het project Oorlog voor de Rechter en een belangenvereniging van nabestaanden van 'foute' Nederlanders. De ethische kwestie die op tafel ligt: wat doen we wel, wat doen we niet? Heb je straks een account nodig om te zoeken, of juist niet?

Gevoelig archief met grote gevolgen voor nabestaanden

Op 1 januari 2025 worden de beperkingen opgeheven op grond van de Archiefwet. "Dat betekent dat een onderzoeker toegang heeft tot alle stukken", zegt projectleider Edwin Klijn van het project Oorlog voor de Rechter.

"Als iemand straks via de website zoekt op namen van bijvoorbeeld verraden of omgekomen familieleden, komt de naam van een mogelijke verrader vanzelf tevoorschijn. Dat kan grote gevolgen hebben voor de familie van een collaborateur, maar ook voor geschiedschrijving over de oorlog."

Omdat openbaarmaking van al die gegevens inclusief namen van verdachten nog heel gevoelig kan liggen, hoopt projectleider Klijn dat er de komende jaren ook een publieke discussie gevoerd gaat worden over de balans tussen ethiek en historisch belang.

Projectleider Edwin Klijn van Oorlog voor de Rechter zegt zich bewust te zijn van de zorgen die leven bij nabestaanden. "Dat is ook waar een discussie over op gang zal moeten komen", zegt hij. "Daarom is het ook zo belangrijk dat nabestaanden bij het proces worden betrokken. Niet alleen van mensen die aan de kant van de bezetter stonden, maar ook nabestaanden van slachtoffers. Ook die komen voor in het archief."

Voor mensen die weten over het verleden van een foute voorouder, moet de mogelijkheid van een vrij toegankelijk doorzoekbaar archief een regelrechte nachtmerrie zijn, denkt Drion. "Veel mensen willen het zelf niet eens weten. In het ergste geval weet dan straks je buurman het wel. Dat geeft een heel onveilig gevoel. Ik heb er zelf ook jaren voor nodig gehad om er samen met mijn vader op ons eigen tempo achter te komen."

Volgens Drion rust nog steeds een taboe op het onderwerp. "Toen ik laatst een buurman aansprak omdat hij zijn auto slordig geparkeerd had, zei hij: 'hou je mond, jij vuile NSB'er'. En tijdens een lezing voor mijn boek stond in het publiek een vrouw op: hoe ik het in mijn hoofd had gehaald om me te verdiepen in een NSB'er. Een joodse vrouw, zo bleek later. Ik begreep haar verdriet en voelde de onmacht."

Berouwvolle man

Behalve het boek over haar familiegeschiedenis schreef Drion korte tijd later ook een boek over lotgenoten, Scherven getiteld. "Ik heb de daden van mijn grootvader nooit willen goedpraten, maar ik wilde wel graag meer weten over de berouwvolle man achter de brieven die ik onder ogen had gekregen. Ik wilde de mens leren kennen achter de NSB'er die heel domme dingen had gedaan met de kennis die hij toen had. Al zal ik nooit goedpraten wat er gebeurd is."