Het geheim achter slim formeren: 'Ik word er soms nog zwetend wakker van'

Het is alweer tien jaar geleden dat Ivo Opstelten (77) een telefoontje kreeg, namens de koningin. Of hij informateur wilde worden voor het kabinet Rutte-I. 

"Ik vond dat een enorme eer", zegt de oud-VVD-minister. Extra geld kreeg hij er niet voor, wel een auto met chauffeur. "Ik twijfelde er geen moment aan of ik het moest doen."

127 dagen

Als informateur had Opstelten destijds de opdracht om een kabinet te vormen met VVD, CDA en PVV. "Er was een ferme wil onder de partijen om eruit te komen", herinnert hij zich. Toch ging het nog even mis. "Dat vond ik even heel vervelend." Maar uiteindelijk werden de onderhandelingen hervat en lukte het.

In totaal duurde de formatie voor Rutte-I 127 dagen.

Maandenlang formeren

Hoe lang kabinetsformaties duren, wisselt. "Het mag zo lang duren als nodig is", zegt politiek commentator Frits Wester. Dat geldt ook voor dit nieuwe kabinet. Deze week beginnen die onderhandelingen.

Wordt het een turboformatie of toch niet? "Vanwege de coronacrisis is het zaak dat er snel herstelplannen worden gemaakt. Dus ze zullen mogelijk wel wat meer haast willen maken", zegt Wester.

Oud-D66-leider Alexander Pechtold noemt een vluggertje niet slim. "Dan zit je over anderhalf jaar weer omdat het kabinet is gevallen."

Duur kabinetsformaties

• 2017: 225 dagen
• 2012: 54 dagen
• 2010: 127dagen
• 2006: 90 dagen
• 2003: 125 dagen
• 2002: 68 dagen

Zeven maanden onderhandelen

Pechtold zat samen met oud-CDA-leider Sybrand Buma in 2017 aan de onderhandelingstafel voor Rutte-III. Zeven maanden duurden de onderhandelingen.

Buma, lachend: "Elke dag, urenlang in dezelfde ruimte met dezelfde gezichten. Het was me wat. Maar keiharde ruzies hebben we nooit gehad."

Buma bracht honderden uren door in de Stadhouderskamer, ooit de werk- en ontvangstkamer van stadhouder Willem V. Ook voor het komende kabinet zullen de onderhandelingen daar zijn. "Het is een prachtige kamer, maar niet fijn", zegt Buma. "Je kon niet naar buiten om even een frisse neus te halen." 

Bloedhete ruimte

's Zomers werd het daar ook bloedheet, herinnert Pechtold zich. Even een raampje openzetten zat er niet in, want de microfoons van nieuwsgierige journalisten hoorden alles. 

"Daarna verhuisden we naar het Johan de Witthuis. Veel beter, we konden daar wel lekker naar buiten. Maar daar hadden we weer buren. Ook gedoe, want die hadden hun balkon verhuurd aan journalisten."

Roken op het dak

Ivo Opstelten had het destijds qua ruimte beter. Hij formeerde nog in de Eerste Kamer. "Wij konden zo nu en dan een luchtje scheppen op het dak. Dat deden we regelmatig. We hadden ook best wat rokers aan tafel."

Ook Sybrand Buma zat met rokers te onderhandelen. "Die gingen regelmatig met elkaar naar zo'n stinkende rookruimte. Ik rook zelf niet, maar je wilt ook niet dat er dingen worden besproken achter jouw rug om. Dus soms ging ik weleens bij de ingang hangen."

Nooit verslappen

Formeren is urenlang scherp zijn én blijven. "Moe worden bestaat niet", zegt Buma. "Denk ook niet dat er iedere avond flessen wijn op tafel stonden. Misschien heb ik één keer een wijntje gedronken. Verder hadden we vooral gezonde snacks. Van die tomaten en komkommers."

Onderhandelen in de politiek is anders dan in het bedrijfsleven. "In de politiek moet je er met elkaar uitkomen zodat je een nieuw kabinet kunt vormen. Niet de hele dag armpje drukken, maar kijken: wat is het probleem en hoe komen we er met elkaar uit."

Fit blijven

Buma's tactiek? "Bedenken wat de ander wil binnenhalen. Zodat je daarna kunt kijken wat je voor jouw partij kunt regelen." Pechtold vult aan: "Mijn tactiek was ook proberen te doorgronden wat de andere partijen wilden. Als je weet wat de ander wil, weet je wat je kunt vragen."

Hoe hij fit bleef? "Ik moest verplicht iedere ochtend hardlopen met Ingrid van Engelshoven (nu demissionair minister van Onderwijs, redactie.)"

Lolletje op zijn tijd 

Ivo Opstelten weet nog dat hij als informateur regelmatig met de onderhandelaars een hapje ging eten. "Met Geert Wilders bijvoorbeeld. Wilders wilde graag Indisch. Heerlijk, gingen we lekker eten bij restaurant Garoeda." Ging het dan alleen over politiek? "Welnee. We spraken over van alles. Heel gezellig." 

De sfeer was sowieso eigenlijk altijd goed, zegt Opstelten. Naast keihard onderhandelen wordt er ook gelachen, bevestigen Buma en Pechtold. "Ik weet nog dat we altijd gingen loten wie er als eerste naar buiten moest na een lange dag onderhandelen. Die partij kreeg dan alle journalisten op z'n dak. De rest kon dan mooi ontsnappen", lacht Pechtold.

Lekken in de media

Wat aan de onderhandelingstafel wordt besloten, moet geheim blijven. "Er werd bij ons ook bijna niet gelekt. Alleen wat op het eind van de formatie. Lekken is niet goed voor het onderlinge vertrouwen", legt Buma uit.

En als er iets werd gelekt, was dat volgens Pechtold vaak een plan dat gevoelig lag in een partij. "Je lekt dan, met als doel om te kijken hoe het bij de achterban valt."

Ook een medisch-ethisch stuk, een van de gevoeligste thema's tijdens de formatie, belandde in de media. "Maar tot op de dag van vandaag weet ik niet van wie dat komt. Ik denk echt dat dat per ongeluk onder een kopieerapparaat is blijven liggen."

Wakker worden

De D66'er geeft toe dat hij nog weleens terugdenkt aan de formatie. "Ik word nog weleens van twee dingen zwetend wakker, midden in de nacht. Van mijn cijferlijst voor mijn eindexamen en van het onderhandelen." 

Het spannendste vond Pechtold vooral de druk van buiten. "Maar formeren kost tijd. Je moet elkaar niet alleen vinden op de inhoud, maar ook in de interne relaties. Misschien is dat laatste nog wel belangrijker."

Pijngrens

Opstelten was er ook continu mee bezig, maar hij had geen slapeloze nachten. "En als ik thuiskwam, zat ik ook echt niet mijn vrouw er continu mee lastig te vallen. Ze ziet me aankomen, zeg."

Buma herkent dat. "Als ik thuiskwam dan deed ik als eerste mijn pak en stropdas uit." Daarna moest de oud-CDA-leider vaak nog wel aan het werk: inlezen voor de volgende dag.

Tactiek

Wat Buma's tactiek was tijdens het onderhandelen? "Beter geïnformeerd zijn dan de andere partijen." En: beseffen dat er momenten komen dat je door de pijngrens heen moet."

En dan moet je precies weten tot hoe ver je kunt gaan. Wat nog acceptabel is voor je achterban. GroenLinks wilde bij ons niet door die pijngrens heen."

Wie moet het doen?

Voor de vorming van het nieuwe kabinet zijn twee verkenners aangewezen, Annemarie Jorritsma (VVD) en Kajsa Ollongren (D66). Wie de nieuwe informateur moet worden? Opstelten vindt de twee verkenners een goede keus. Of hijzelf nog een keer zou willen? "Ik word niet meer gevraagd, joh. Ik zit niet meer dicht genoeg bij het vuur."

Buma heeft er geen mening over. "Dat zoeken ze maar lekker zelf uit." Of hij nog een tip heeft? "Welnee. Miin tips zijn echt niet nodig." Of Alexander Pechtold ten slotte het stokje van informateur niet eens zou willen vasthouden? "Ik? Nee joh. Daar ben ik veel te jong voor."