Eerste grote verkiezingsdebat op tv, hoe belangrijk is dat? 'Partijen laten niets aan het toeval over'

Het belang van de eerste grote tv-debat is niet te onderschatten, zegt debat-expert Roderik van Grieken van het Nederlands Debat Instituut. "Sterker nog, het is wel eens het belangrijkste debat gebleken. Het vindt plaats in het begin van de 'hete fase' van de verkiezingscampagne."

Over tweeënhalve week gaat Nederland naar de stembus, op 29 oktober. Het is de fase waarin kiezers hun besluit nemen op wie ze gaan stemmen. En omdat het eerste debat traditioneel goed wordt bekeken, valt er voor de partijen dus veel te halen.

Belangrijk voor partijen

Van Grieken, die naast z'n werk voor het Debat Instituut ook actief is als D66-gemeenteraadslid, benadrukt dat partijen er daarom heel graag bij willen zijn. "Want al die kijkers zien deze vier partijleiders en denken: dit zijn de grootste partijen, hier moet ik uit kiezen. De partijen die niet meedoen missen die boot."

RTL heeft enkele maanden voor het debat bekendgemaakt dat de vier partijen die het grootst zijn in de PeilingWijzer van 2 oktober voor dit debat zouden worden uitgenodigd. Dat zijn de PVV, GroenLinks-PvdA, CDA en VVD.

Live, online en op de socials

Het debat is zondagavond vanaf 21.30 uur live te volgen op RTL 4, Videoland, de RTL Nieuws-app en via YouTube. Ook op de social mediakanalen van RTL Nieuws op TikTok en Instagram wordt met uitlegvideo's veel aandacht besteed aan de verkiezingen, speciaal voor een jonge doelgroep. 

Op de speciale verkiezingssite RTL.nl/verkiezingen zijn alle belangrijke nieuwsupdates, hoogtepunten uit de debatten en de speciale videoseries over de verkiezingen van RTL Z en EditieNL terug te vinden.

De leiders van die partijen zullen de kiezer er zondagavond van proberen te overtuigen dat hun plannen het beste zijn voor Nederland. Van Grieken gaat vooral bekijken wie er ondanks de enorme druk ontspannen bij staat. "Wie zit lekker in z’n vel?"

Dat is belangrijk voor hoe je overkomt op de kiezer. "Toenmalig PvdA-leider Job Cohen had dat bijvoorbeeld niet in 2010. Hij was altijd overgeconcentreerd teksten die waren ingestudeerd aan het voordragen. Elk gevoel van natuurlijk spreken ontbrak. Zoiets ziet de kijker."

Samenwerking

En Van Grieken kijkt ook of er bondjes worden gesloten, of dat er juist wordt gedoken. "Ik kijk ook wie wie opzoekt, en wie juist de confrontatie mijdt."

Dat doet ook politiek verslaggever Frits Wester, die de afgelopen jaren vele grote verkiezingsdebatten leidde. Hij kijkt naar welke mogelijkheden politici bieden voor samenwerking na de verkiezing. "Het is interessant om te zien hoe Bontenbal en Timmermans zich – ook ten opzichte van elkaar - zullen gedragen. Ze willen beiden premier worden, maar in ieder geval één van hen zal teleurgesteld worden."

Ondergeschikte rol

De uitzending wordt gepresenteerd door RTL Nieuws-presentator Anita Sara Nederlof en de chef politiek van RTL Nieuws, Fons Lambie. Over de rol van de debatleider is Frits Wester, die zelf voorheen ook debatten leidde, duidelijk: dat is een ondergeschikte. "Als debatleider gooi je de bal in de ring, en dan hoop je dat ze gaan voetballen. Als ze dat niet van plan zijn, dan moet je zelf de hele tijd de bal een trap geven, en dat is moeizamer. Het ligt toch aan de politici en wat ze zelf willen doen."

En hoe goed je je ook voorbereidt als debatleider, volgens Wester 'loopt het toch altijd anders' dan je had gedacht. Het helpt vooral om je heel erg goed in te lezen. "Je moet de verkiezingsprogramma's van de partijen bijna nog beter kennen dan de politici zelf. En je moet belangrijke recente uitspraken van ze ook nog in je achterzak hebben."

Dat goede voorbereiden is ook wat de partijen doen. En omdat er voor de partijen zoveel van afhangt, laten die volgens Van Grieken niets aan het toeval over. Alle mogelijke scenario's voor het debat zijn uitgewerkt. "Elke oneliner, elke grap, elke aanval is van tevoren bedacht. Het is vervolgens belangrijk om het er niet te ingestudeerd uit te laten zien. Daar prikken de kijkers doorheen. Het moet er uitzien alsof je het ter plekke bedenkt."

Een goed voorbeeld daarvan is toenmalig PvdA-leider Wouter Bos, die in een debat in 2006 aan CDA-leider Jan-Peter Balkenende vroeg om drie voorbeelden van het aanpakken van de hogere inkomens. Toen Balkenende bezig was met een wat warrig antwoord, vroeg Bos dan maar om twee voorbeelden, om uiteindelijk zuchtend te vragen om één voorbeeld.

Memorabele momenten

Ook opiniepeiler Peter Kanne van Ipsos I&O noemt wat memorabele debatmomenten die de afgelopen jaren van invloed zijn geweest op de verkiezingsuitslag, of in elk geval een grote rol hebben gespeeld voor de rest van een verkiezingscampagne.

"In 2006 was het de opmerking van Balkenende tegen Bos, die in zijn gezicht zei: 'u draait en u bent niet eerlijk'. In 2012 was het toenmalig SP-leider Emile Roemer die het slecht deed in het Premiersdebat en in 2023 was het het SBS6-debat waar PVV-leider Geert Wilders GroenLinks-PvdA-leider Frans Timmermans aanviel over het eigen risico."

Bekijk hier de meest memorabele momenten uit verkiezingsdebatten van de afgelopen jaren:

Die bepalende momenten zorgen weliswaar niet één-op-één voor de uiteindelijk winst bij de verkiezingen, zegt Kanne, maar het geeft wel een opwaartse slinger aan de populariteit van een partij. "Het versterkt een trend."

Bij de winnaar willen horen

En daar spelen peilingen ook een rol bij, erkent de onderzoeksadviseur. "Het is een samenspel van allemaal invloeden."

Dat begint bij het debat, maar krijgt z'n vervolg als een politicus als winnaar van het debat wordt aangewezen. "Zoals bij toenmalig D66-leider Sigrid Kaag in 2021, die na het RTL-debat maar bleef stijgen", zegt Kanne.

Ook debatexpert Van Grieken ziet dat het debat bepaalt hoe de toon is over een partijleider in de media en talkshows in de daaropvolgende week of weken. "Na afloop schrijven verschillende kranten, columnisten en sites wie het het beste heeft gedaan."

Maar het geldt ook andersom: als een politicus het niet zo goed heeft gedaan, dan krijgt hij of zij daar nog dagenlang vragen over. "En dat gaat weer tussen de oren zitten. Het is een soort sneeuwbal die steeds groter wordt. Maar die ontstaat bij het debat."

Humor

Ook leiden de debatten tot filmpjes op sociale media, van partijleiders die zaken zo goed verwoorden of die juist een blunder maakten. Eén ding wat niet echt te trainen is, is gevatheid, zegt Van Grieken. Want humor is enorm belangrijk. "Als een grap goed landt, dan is dat goud waard. Mensen vinden iemand dan sympathiek en dat is heel belangrijk." 

Het zijn veel dingen om rekening mee te houden, wil Van Grieken maar zeggen. "Zo'n debat is echt topsport."