Help, wat kan ik nog wél voorlezen? 'Kinderen staan niet stil bij elk woord'

Geertje Visser, moeder van drie zonen van 5, 10 en 12, heeft een kleine 10.000 volgers op Twitter. Ze plaatste haar post over voorlezen naar aanleiding van het nieuws dat een Engelse uitgever aanpassingen doet in de kinderboeken van Roald Dahl. Mogelijk kwetsende woorden zoals 'dik' en 'lelijk' worden straks weggelaten uit omschrijvingen van personages in zijn beroemde boeken.

Geen Kroesje

Dat deed de afgelopen dagen een hoop stof opwaaien. Veel mensen vinden het aanpassen van een literair werk dat in een andere tijd geschreven werd niet oké. Er werden termen gebruikt als 'absurde censuur' en 'cultureel vandalisme'. Visser: "Ik dacht zelf ook: jeetje mina, dit gaat wel ver."

Toen Visser er wat langer over nadacht, realiseerde ze zich wel dat ze tijdens het voorlezen aan haar jongste zoon soms zelf aanpassingen doet op punten die ze belangrijk vindt. Ze vertelt dat ze thuis nog een heel oud Jip en Janneke-boek heeft liggen, waarin de pop 'Kroesje' wordt omschreven met het n-woord. "Dat wordt bij mij gewoon een pop."

Haar moeder ging er ook al zo mee om, vertelt ze. Vooral waar het ging om rolpatronen. "Zij liet Jip weleens ergens om huilen. Of ze liet Janneke iets timmeren in plaats van alleen met haar pop spelen. En dat vond ik best een goed idee."

'Geen sigaren en sigaretten'

De tweet van Visser zorgt – net als het nieuws over de aanpassingen in de boeken van Dahl – voor verdeelde reacties. "Ik pas van alles lezend aan", zegt de een. "Ik laat sigaren en sigaretten weg uit Dik Trom", zegt een ander. En Jip en Janneke zelf al lezende wat moderniseren, dat doet niet alleen Visser, zo blijkt.

Maar er zijn ook andere reacties: "Je creëert sneeuwvlokjes." Of: "Kap allemaal even met het veranderen wat normaal was. Schrijf zelf een nieuw boek wat passend is!" 

Visser had er gisteren een dagtaak aan, reageren op alle meningen die – al dan niet genuanceerd – haar kant op kwamen. "Je bent in deze discussie al snel ultra-woke in de ogen van sommigen. Maar ik was gewoon benieuwd: hoe voelt dit voor anderen, hoe gaan andere ouders hiermee om?"

Belerend

Orthopedagoog Mariëlle Beckers zag de tweet van Visser ook in haar tijdlijn voorbijkomen. "De boeken van Jip en Janneke – om die maar even als voorbeeld aan te houden – zijn niet vanuit een slecht hart geschreven. In die tijd (de jaren 50 van de vorige eeuw) was het zo: vader werkte buitenshuis en moeder meestal niet. Maar vind jij dat nu, in deze tijd, rolbevestigend en wil je dat niet zo voorlezen, dan kun je dat natuurlijk prima zelf aanpassen zonder dat een uitgever het hoeft te schrappen. Dat laatste is wat belerend."

Maar je kunt ook wél letterlijk voorlezen wat er staat, benadrukt Beckers. Volgens haar is het beide niet verkeerd, want: "Wat ouders kinderen voorleven, is veel belangrijker dan wat ze hen voorlezen."

Ze illustreert: "Als jij jouw kinderen wil opvoeden tot mensen die niet discrimineren en niet veroordelen op uiterlijk, zul je dat in de dagelijkse praktijk zelf aan ze moeten laten zien. Schrappen van woorden als 'dik' in kinderboeken heeft daar weinig invloed op."

Dat denkt ook kinderpsycholoog Tischa Neve: "Kinderen denken niet heel erg door over elk woord dat ze lezen of horen." Ze pleit er vooral voor om met je kinderen te praten over wat er voorbijkomt in kinderboeken. "Staat er iets over een dik jongetje, zeg dan bijvoorbeeld: een dik jongetje, vind jij dat eigenlijk aardig om te zeggen? Als jij al vaker hebt besproken dat oordelen op basis van uiterlijk niet zo lief is, zegt je kind misschien zelf al wel: daar staat dik mama, dat is toch niet lief?"

In elk boek dat ooit geschreven werd 'mannetjes' vervangen in 'mensen', zoals in boeken van Roald Dahl gebeurt? Totaal niet nodig, denkt Neve. Net als uitleggen dat niet iedereen die kaal is – zoals in De Heksen van Roald Dahl – een heks is. "Maar dat we vanaf nu – dus in boeken die nu en in de toekomst worden geschreven – bewust omgaan met thema's als diversiteit, dat vind ik wel belangrijk en heel erg van deze tijd."

Judi Mesman, hoogleraar aan de Universiteit Leiden, heeft onderzoek gedaan naar het ontstaan van vooroordelen bij kinderen. In reactie op de post van moeder Geertje Visser zegt ze: "Er zijn heel veel ouders die al lezend dingen aanpassen. Toch zou ik willen zeggen: lees voor wat er staat en maak er zo een leerervaring van."

'Kan dit aardiger?'

Terug naar het voorbeeld van het dikke jongetje. Stel: jouw kind worstelt met zijn of haar gewicht, vindt zichzelf dik of wordt weleens zo genoemd. Mesman: "Het woord dik gaat je kind niet alleen in een boek van Roald Dahl horen. Lees dus gerust voor over het dikke jongetje en vraag je kind daarna: wat vind jij hiervan? Is er ook een aardige manier om te zeggen dat iemand zwaarder is dan de rest? Is het nodig om iets te zeggen over iemands gewicht?"

Mesman vult aan: "Zit je kind er heel erg mee, dan kun je alsnog samen besluiten het woord voortaan te vervangen. Wij gaan het lekker anders doen, kun je dan zeggen. Hoe zullen we het gaan noemen, kun je het kind dan vragen? En vind je als ouder een boek echt vreselijk, koop of lees het dan niet."

Overigens vindt Geertje Visser, de moeder van de tweet, dat het een het ander niet uitsluit. Ze kiest ervoor tijdens het lezen soms eens iets aan te passen, dan weer eens het gesprek aan te gaan en zo vaak mogelijk het goede voorbeeld te geven. "Het gaat mij erom dat er tussen het aanpassen van boeken en vasthouden aan woorden die je niet fijn vindt, een hele wereld zit waarin je als ouder zelf dingen kunt doen."