'Nederland heeft ereschuld': vernietigend rapport over gaswinning

Er is twee jaar gewerkt aan het onderzoek, en vandaag worden in het Groningse Zeerijp de resultaten gepresenteerd.

De verklaring voor waar het zo mis kon gaan is simpel, stelt de commissie: "De winning van aardgas was voor de Staat en de oliebedrijven zo succesvol en lucratief dat er amper oog was voor de langetermijnrisico's en de steeds sterker wordende signalen uit de buitenwereld."

De risico's werden lang onderschat, geld was eigenlijk altijd belangrijker dan de Groningers. Andere belangen werden steeds genegeerd.

Veel ellende had voorkomen kunnen worden, zegt commissievoorzitter Van der Lee in deze video:

Huizinge

In Groningen wordt sinds 1963 gas gewonnen. In eerste instantie, schrijft de commissie, lijken er nauwelijks nadelen aan de gaswinning te zijn. Maar dat verandert al snel. Groningen krijgt over de jaren heen te maken met ruim 1600 aardbevingen.

Het omslagpunt komt voor veel mensen na de aardbeving in Huizinge, in 2012. Met een kracht van 3,6 op de schaal van Richter is die de zwaarste tot nu toe. De discussie over de veiligheid van de gaswinning komt dan pas echt op gang.

Omslagpunt

Maar de commissie schrijft dat er een nog belangrijker omslagpunt was: in 2017 doet de rechter uitspraak dat onderzocht moet worden of medewerkers van de NAM, het bedrijf achter de gaswinning, strafrechtelijk vervolgd kunnen worden voor de schade in Groningen die is veroorzaakt door de aardbevingen.

Het zorgt bij de moederbedrijven van de NAM, Shell en ExxonMobil, voor een 'gedragsverandering', schrijft de commissie: "Pas vanaf dat moment zijn ze bereid grote stappen te zetten in de afbouw van de gaswinning."

De aardbevingen leiden voor bewoners naast zorgen over veiligheid ook tot praktische problemen: schade aan de huizen van Groningers. Die schade zou vergoed moeten worden door de NAM, maar die treedt de bewoners met wantrouwen tegemoet, concludeert de commissie. De getroffen bewoners komen in een langdurig en complex proces terecht om hun schade vergoed te krijgen. Dat heeft voor extra gezondheidsproblemen gezorgd.

Te veel rompslomp

"Bewoners raken de zeggenschap over hun eigen leven kwijt, omdat ze wachten op de afhandeling van hun schade", schrijft de commissie.

Vooral de manier waarop de NAM de schadeafhandeling heeft ingericht 'heeft in belangrijke mate bijgedragen aan de omvang van het probleem'. "Waar snelle en adequate afhandeling had kunnen bijdragen aan het beheersbaar houden van de problemen, is juist het tegenovergestelde gebeurd: langdurige schadeprocessen zorgen voor zoveel zorgen en rompslomp, dat ze leiden tot gezondheidsproblemen. De commissie vindt dat zeer kwalijk, omdat er naast onderschatting van de omvang van de problemen, sprake is van een combinatie van onkunde, ontregeling en zelfs onwil."

Ambtenaren hadden vaak dubbele petten op. Zij moesten de minister adviseren en ondersteunen, maar anderzijds hadden zij een zelfstandige rol in de besluitvorming. Van deze rolvermenging maakten de oliemaatschappijen dankbaar gebruik.

Onderschatting bij Rutte

Ambtenaren hebben ministers onvoldoende geïnformeerd over de mogelijkheden om elders in Nederland gas te winnen, zodat de winning in het Groningenveld kon verminderen. Als gevolg daarvan werd de gaswinning in 2013 helemaal niet verminderd. Volgens de commissie betreft dat een grove schending van de belangen van de Groningers.

Ook premier Rutte heeft het probleem jaren onderschat, concludeert de commissie. "Minister-president Rutte gaat ook herhaaldelijk op werkbezoek in Groningen. Desondanks blijkt uit het openbare verhoor met de minister-president dat hij de ernst en de urgentie van de problematiek in Groningen lange tijd onderschat."

Zelfs als de directe relatie tussen de gaswinning en de aardbevingen in 1993 wordt aangetoond, heeft dat nauwelijks gevolgen voor de schadeafhandeling. De bewoners moeten bewijzen dat schade door aardbevingen komt, en zelfs als dat gebeurt door onafhankelijke geologen, wijst de NAM claims af. "De NAM en haar aandeelhouders proberen daarbij structureel de schadevergoedingen beperkt te houden en zo lang mogelijk controle over het proces te behouden."

Sterker, de NAM is bereid meer geld uit te geven om een claim te weerleggen dan om het uit te keren, schrijft de commissie. "De NAM en haar aandeelhouders zijn verder structureel bereid geld te investeren in het weerleggen van claims, zelfs als de schadeclaim lager is dan de kosten die gemaakt moeten worden om de vordering te weerleggen."

Ereschuld

Volgens de commissie moet er een 'ereschuld' aan de Groningers worden ingelost. Door de jaren heen is er 368 miljard euro aan gasbaten de staatskas ingevloeid. Nu is het tijd daarvoor iets terug te doen, zeggen de leden. Allereerst heeft het kabinet 'de morele verplichting' het gasveld in 2023 of 2024 definitief te sluiten. De schades moeten zo snel mogelijk hersteld worden, zonder gedoe, en de versterking moet eindelijk op gang komen, maar er is meer nodig, vindt de commissie.

"De negatieve gevolgen van de gaswinning gaan immers verder dan de schade op individueel niveau", stelt de commissie. Er moet voldoende geld komen voor alle toekomstige kosten, en dat gaat verder dan alleen versterking en schadeherstel.

In Den Haag werd de afgelopen dagen achter de schermen al gesproken over extra compensatiebedragen, maar waar het kabinet precies mee komt, blijft afwachten.

Frits Wester: Ontluisterend beeld, kabinet moet aanbevelingen overnemen

"Hoewel de bevindingen en conclusies van de enquêtecommissie niet echt verrassend zijn, zijn ze niet minder ontluisterend", zegt politieke verslaggever Frits Wester. "De commissie bevestigt het beeld dat er decennialang vrijwel alleen aandacht was voor de economische belangen van de gaswinning en niet voor de veiligheid en belangen van de Groningers."

"De hele structuur rondom de winning van gas in Groningen zorgde zowel ambtelijk, politiek als binnen private partijen voor een eigen wereld waarin kritische geluiden en alternatieven onvoldoende werden gedeeld, niet op waarde werden geschat en werden genegeerd. Hoewel het rapport niet direct aanleiding lijkt te zijn voor nieuwe politieke consequenties in personele zin, kan het huidige kabinet gezien de ernst van de conclusies niets anders doen dan de aanbevelingen voor de toekomst over te nemen en daar zo snel mogelijk in de praktijk gevolg aan te geven."