Uniek: drie parlementaire enquêtes tegelijk, maar wat merkt het kabinet-Rutte?
Het is het zwaarste controlemiddel dat de Tweede Kamer kan inzetten: de parlementaire enquête. En voor het eerst spelen er nu liefst drie enquêtes tegelijkertijd. Moeten politiek leiders en betrokken bestuurders zich zorgen maken? "Er zit altijd iets van een afrekening in."
De uithuisplaatsingen van kinderen door de toeslagenaffaire, de mondkapjesdeal met Sywert van Lienden tijdens het zwabberende coronabeleid, en het gebrekkige afhandelen van aardbevingsschade in Groningen. Het zijn stuk voor stuk ingrijpende gebeurtenissen die de drijfveer zijn geweest voor het instellen van een parlementaire enquête.
Niet eerder liepen drie van zulke parlementaire enquêtes tegelijkertijd. Zo'n enquête is in feite een bijzondere vorm van een tijdelijke Kamercommissie: er wordt een bepaalde onderzoeksopdracht vastgesteld, waarna betrokken personen en organisaties worden ondervraagd. Maar het is een veel zwaarder middel dat het parlement kan inzetten om nieuwe feiten boven water te krijgen.
Onder ede
Want in Nederland is iedereen wettelijk verplicht om medewerking te verlenen aan een parlementaire enquête. Dus ook ministers en staatssecretarissen. Net als andere getuigen worden zij onder ede verhoord, wat betekent dat zij strafrechtelijk vervolgd kunnen worden voor meineed als ze liegen.
"De drie enquêtes die nu komen, zullen ongetwijfeld teweeg brengen dat ministers verantwoording moeten afleggen", zegt hoogleraar staatsrecht Hansko Broeksteeg van de Radboud Universiteit. "Dat geldt ook voor oud-ministers. Zij zullen moeten uitleggen welke beleidskeuzes zij hebben gemaakt en om welke redenen."
Dat doen zij tegenover een zogeheten enquêtecommissie. Die bestaat altijd uit Tweede Kamerleden van verschillende politieke partijen. De verhoren zijn openbaar en kunnen weken, en soms zelfs maanden, duren.
Nieuwe bevoegdheden
De parlementaire enquête kent een lange geschiedenis in Nederland. Het middel werd in 1848 voor het eerst vastgelegd in de grondwet en kreeg in 2008 voor het laatst een update. Sindsdien heeft de commissie die een enquête uitvoert nieuwe bevoegdheden gekregen, zoals het kunnen vorderen van schriftelijke inlichtingen. Ook zijn getuigen beter beschermd met recht op bijstand en privacy, en werd de mini-enquête geïntroduceerd.
De drie nieuwe parlementaire enquêtes hebben één ding gemeen: het zijn stuk voor stuk beladen zaken die (deels) gebeurden onder regie van Mark Rutte, de inmiddels langstzittende premier die Nederland ooit heeft gehad. Gaan hij en zijn kabinetsleden iets merken?
"We hebben in het verleden gezien dat bewindslieden de Kamer bewust verkeerd hebben geïnformeerd."
"Bewindslieden en ambtenaren die echt betrokken zijn geweest bij beleid moeten zich wel zorgen maken", zegt politiek commentator Frits Wester. "Soms hebben zij een foute inschatting gemaakt. Maar we hebben in het verleden ook gezien dat bewindslieden de Kamer bewust verkeerd hebben geïnformeerd. Dat leidde dan tot aftreden. Of ze kregen zoveel kritiek dat ze daarna politiek gezien vleugellam waren. Er zit altijd iets van een afrekening in."
Volgens Wester is het doel dat een parlementaire enquête altijd leidt tot lessen voor de toekomst. "Het kan best zo zijn dat uit de enquête blijkt dat Hugo de Jong als coronaminister ondanks al zijn inspanningen zulke grove fouten heeft gemaakt dat het hem de kop kost. Of het is juist een kans voor hem om te kunnen uitleggen welke moeilijke keuzes hij heeft moeten maken in het heetst van de strijd. Dat maakt parlementaire enquêtes, met de wijsheid van achteraf, altijd een beetje ingewikkeld."
Afgetreden bewindslieden
Want het idee dat parlementaire enquêtes altijd leiden tot aftredende bewindvoerders en vallende kabinetten is niet terecht, vindt Bert Kreemers. Na een carrière als ambtenaar bij het ministerie van Defensie werkte hij voor een hele reeks onderzoekscommissies, waaronder de commissie-Oosting naar de omstreden Teevendeal. Kreemers telt sinds begin jaren 80 zeven afgetreden bewindslieden bij in totaal elf parlementaire enquêtes en drie mini-enquêtes.
Ook het kabinet Kok-II trad af in april 2002 naar aanleiding van het NIOD-rapport over de val van Srebrenica, al moest de parlementaire enquête hierover toen nog beginnen. Kreemers: "De drie komende parlementaire enquêtes zullen ons allemaal hopelijk veel leren, maar het is voorbarig om nu al te denken aan aftredende ministers, staatssecretarissen of zelfs het hele kabinet."
Minder tijd? Dan een mini-enquête
Tegenwoordig heeft de Tweede Kamer ook de mogelijkheid tot een zogeheten parlementaire ondervraging, ook wel 'mini-enquête' genoemd. Ook hierbij kunnen bestuurders, getuigen en organisaties worden opgeroepen, al zijn ze - in tegenstelling tot bij een parlementaire enquête - niet verplicht om te komen opdagen. Ook zijn de verhoren niet onder ede. En nog een belangrijk verschil: een mini-enquête duurt minder lang.
Jaren verder
Het meest interessant van de drie vindt Kreemers de enquête over Groningen, die een periode van 63 jaar onderzoekt. "Hadden we in 1959 kunnen voorzien dat het winnen van gas in Groningen zoveel problemen zou opleveren?", vraagt hij zich af. "Wellicht dat de parlementaire enquête er ook aan heeft bijgedragen dat gaswinningsbedrijf NAM recent voorzieningen voor tegemoetkomingen heeft getroffen."
Maar voordat de huidige drie parlementaire enquêtes tot harde conclusies kunnen komen, zijn we jaren verder, verwacht de onderzoeker. Volgens planning zal de enquête over de toeslagenaffaire eind 2023 met bevindingen komen, terwijl de onderzoeksaanpak van de enquête over het coronabeleid later dit jaar pas wordt vastgesteld.
Het enquêterapport over Groningen wordt in februari 2023 verwacht en het debat erover is voorzien voor medio 2023. Kreemers: "Al leert de ervaring dat de gestelde deadlines boterzacht zijn."