Rutte viel, stond op én kwam met 'radicale ideeën': wat is er van terechtgekomen?

Niet eerder lag premier Rutte zo onder vuur dan tijdens het fameuze 'functie-elders'-debat, vorig jaar Pasen. Tot diep in de nacht moest hij vechten om het vertrouwen terug te winnen na het uitlekken van de 'functie-elders'-notitie over Pieter Omtzigt waar hij 'geen actieve herinnering' aan had. 

Beloofde beterschap

Rutte kwam zwaar beschadigd uit het debat, maar bleef premier. Wél was hij gaan nadenken over zijn bestuursstijl. In het Paasweekend van vorig jaar kondigde hij 'radicale ideeën' aan:

Wat die ideeën waren? Meer debat en transparantie. En een duidelijkere scheiding tussen kabinet en parlement. De menselijke maat zou weer voorop komen staan. En er zouden geen akkoorden meer worden gesloten over pensioenen en het klimaat waar het parlement alleen op het eind nog maar 'ja' op kan zeggen. 

Rutte pleitte daarnaast voor een 'club tussen kabinet en Kamer' die burgers helpt als zij een probleem hebben met uitvoerende organisaties. "De overheid krijgt dan weer een menselijker gezicht." 

'Nog geen voldoende'

We zijn een jaar verder. Wat is er veranderd? "Vrij weinig", concludeert hoogleraar staats- en bestuursrecht Wim Voermans. "Het is nog geen voldoende."

Van de belofte om transparanter te zijn daar ziet Voermans bijna niets terug. "De Kamer wordt gewoon nog altijd niet volledig geïnformeerd. En als er informatie wordt vrijgegeven dan is dat vaak met de handrem erop."

Voermans noemt als voorbeeld het debat over de mondkapjesdeal met minister Hugo de Jonge: "De Kamer vroeg al maanden om de onderliggende stukken, maar ze werden pas vrijgegeven op bevel van de minister."

'Rutte niet veranderd'

SP-Kamerlid Renske Leijten ziet ook geen radicale veranderingen. "Ik vind Rutte ook niet veranderd afgelopen jaar", zegt het kritische Kamerlid. Leijten zoekt de oorzaak ook bij de partij van Rutte: de VVD. "De VVD blijft zijn bewindslieden beschermen en uit de wind houden. De Zwarte Piet wordt al snel bij de Kamer gelegd."

Ligt dat ook niet aan de felheid waarmee de oppositie soms op kabinetsleden inhakt tijdens debatten? "Dat vind ik zo makkelijk", zegt Leijten. "Wij zeggen altijd: je kunt altijd fouten maken, maar biecht het op, wees eerlijk en herstel het."

Wees eerlijk en open

De SP'er ziet dingen die wel beter gaan, positieve dingen: "De veranderingen zijn erg afhankelijk van de persoon en instelling. Ik zie ook zeker goede ontwikkelingen. De ministers die ik spreek voor mijn portefeuilles zijn open, draaien niet om de zaak heen en communiceren beter. Maar radicale verandering; nee dat zie ik echt niet."

Veel is ook nog van het oude, vindt ze. Voorbeeld: "Deze week werd bekend dat de Belastingdienst gebruik maakte van discriminerende criteria om frauderisico’s te bepalen. Dat wisten de betreffende bewindslieden al anderhalf jaar, maar ze verzwijgen het. Vertel het dan, denk ik. Wees eerlijk, open, biecht op en herstel je fouten."

Ze vindt wel dat de Kamerleden elkaar beter steunen; oppositie- en regeringspartijen. "We steunen elkaar in het aanvragen van debatten en als de regering niet levert."

De menselijke maat ziet Leijten eigenlijk alleen terug in woorden. "Het staat op papier en het wordt gezegd, maar daar bereik je niets mee."

Niet alles meer in stilte 

Voermans is op dat punt iets positiever. Een goed voorbeeld vindt hij de energietoeslag van 800 euro voor arme mensen en de verlaging van de brandstofprijzen. "Maar er is nog steeds geen meldpunt waar ouders van de toeslagenaffaire herenigd kunnen worden met hun kinderen."

In dat debat over bijvoorbeeld de energietoeslag zie je ook dat de Kamer wordt meegenomen in het proces. "Niet alles wordt meer in stilte uit onderhandeld. Vroeger kreeg de Kamer nog wel eens een voorgekookt akkoord met de boodschap: hier moet u het mee doen."

'We werken er keihard aan'

Hoe vindt Rutte zelf dat het gaat? "We werken er keihard aan", zei de premier tijdens zijn wekelijkse persconferentie. "Bijvoorbeeld doordat we alles openbaar maken. Dat wil ik niet alleen, dat wil het hele kabinet."

De premier vervolgde: "Als we besluiten nemen, kijken we wat voor alternatieven we hebben en maken we de onderliggende stukken bekend. We streven een meer ontspanner relatie na tussen ambtenaren en Tweede Kamer."

Een ander kabinetslid geeft toe dat het voor de nieuwe ministersploeg soms nog wel zoeken is naar wat die nieuwe bestuurscultuur precies inhoudt. En hoe het beloofde dualisme (scheiding tussen parlement en kabinet) in de praktijk precies werkt.

Bij een debat over extra koopkrachtondersteuning enkele weken geleden klaagde de oppositie dat alleen plannen van de regeringspartijen kans maakten. Tientallen alternatieve voorstellen van de oppositie verwees het kabinet stuk voor stuk naar de prullenbak.

Kaag en Rutte

Afgelopen week zei minister Sigrid Kaag van Financiën dat ze samen met Rutte in gesprek wil met de oppositie over de voorjaarsnota. Tegenvallers en onverwachte uitgaven slaan een gat van miljarden euro's in de begroting. Na onderhandelingen binnen de coalitie willen Kaag en Rutte ook bij de oppositie te rade gaan om te zien of daar steun is voor de gekozen oplossing.

Ontzettend lastig

Een bestuurscultuur veranderen is ook ontzettend lastig, zegt bestuurskundige Gerrit Dijkstra van de Universiteit Leiden. Dat geldt overigens niet alleen voor de politiek maar voor alle bedrijfsculturen.

"Een cultuur is diepgeworteld, iets ongrijpbaars en iets dat jarenlang is gecreëerd en dat verander je niet zomaar. Dat is heel moeilijk. Daarvoor heb je concrete ideeën nodig. Hoe ga je dat doen, met wie en wat wil je bereiken? Zolang die niet heel concreet worden, krijg je nooit een heel nieuwe cultuur."

Gaat het lukken?

Gaat het ooit lukken? "Alleen als je heel concrete ideeën hebt en precies weet hoe je die gaat uitvoeren. En dan nog is het iets wat jaren duurt." Leijten is somber: "Zolang Rutte en de VVD aan de macht blijven komen die radicale veranderingen er niet", zegt de SP'er. 

De hoofdrolspeler zelf, Mark Rutte, blijft positief: "Het is een zoektocht. Niet alleen tussen kabinet en Kamer, maar ook tussen Kamer en kabinet. Maar we werken er keihard aan. Iedere dag."