Belangrijk advies legt bom onder gratis kinderopvang

Het kabinet wil de kinderopvang begrijpelijker en betaalbaarder maken. Vanaf 2027 moeten daarom alle ouders, onafhankelijk van hun inkomen, 96 procent van de kosten van de kinderopvang vergoed krijgen (tot een maximum uurtarief).

Die vergoeding wordt vanaf dan rechtstreeks aan de dagopvang of buitenschoolse opvang overgemaakt, is het plan. De ouders hoeven alleen nog hun eigen bijdrage te betalen. Het kabinet hoopt zo meer ouders aan het werk te krijgen. Het kostenplaatje: zo'n 2,5 miljard euro.

Maar aan dit plan zitten nogal wat haken en ogen, betogen de onderzoekers van het CPB en het SCP in een notitie over de maatschappelijke effecten van bijna gratis kinderopvang.

"De overheid verwacht dat ouders meer uren gaan werken als ze meer geld krijgen", zegt Anne Roeters, senior onderzoeker bij het SCP. Maar dat lijkt in de praktijk tegen te gaan vallen: op basis van berekeningen verwacht het SCP dat er zo'n 15.000 voltijdsbanen bijkomen op de lange termijn. "Dat zijn vrij kleine effecten voor zo'n grote stelselherziening."

Niet-werkende ouders krijgen niks

Dat niet veel meer ouders (meer) gaan werken, komt doordat vooral huishoudens met hogere en middeninkomens profiteren: zij gaan minder betalen voor de opvang van hun kinderen. In die groepen werken beide ouders al relatief veel. Daar valt dus weinig te winnen voor de huidige arbeidsmarkt, waarin veel meer vacatures dan werkzoekenden zijn. 

Werkende ouders met een lager inkomen krijgen al een vergoeding van 96 procent van het maximum uurbedrag. Voor hen verandert er dus weinig. En ook in het nieuwe stelsel geldt de arbeidseis: beide ouders moeten werken om in aanmerking te komen voor de kinderopvangtoeslag.

Voor niet-werkende ouders vormt het nieuwe stelsel daardoor geen prikkel om aan het werk te gaan: ze krijgen nog steeds geen vergoeding voor de (dure) kinderopvang.

Van uitstel komt afstel?

De bijna gratis kinderopvang zou op 1 januari 2025 van start gaan, maar dat werd afgelopen april door minister van Sociale Zaken Karien van Gennip uitgesteld naar 2027. Komt van uitstel afstel, nu twee belangrijke kabinetsadviseurs pleiten voor heroverweging?

Politiek verslaggever Roel Schreinemachers denkt niet dat er meteen een streep door het plan gaat. "Een belangrijk argument van verschillende partijen om te pleiten voor bijna gratis kinderopvang was dat het eraan kan bijdragen dat alle kinderen gelijke kansen hebben."

Om te voorkomen dat de kinderopvang toch onbetaalbaar wordt voor de mensen die er het meeste baat bij hebben, heeft de Kamer het kabinet onlangs al opgeroepen om een prijsmaximum in te stellen.

En er is nog een reden om vast te houden aan het plan, aldus Schreinemachers. "Als de kinderopvang grotendeels gratis wordt, kan eindelijk worden gestopt met het systeem van kinderopvangtoeslag dat voor zoveel ellende heeft gezorgd."

Daar komt bij dat de planbureaus op korte termijn juist risico's zien voor de kwaliteit van de kinderopvang, de ontwikkeling van kinderen en het gegeven dat elk kind gelijke kansen moet hebben als het naar school gaat. 

"We verwachten dat de maatregelen van het kabinet zullen leiden tot een forse toename van de vraag naar kinderopvang, met name door hogere inkomens", zegt Egbert Jongen, programmaleider arbeid bij het CPB. "Dat zal leiden tot prijsstijgingen, langere wachttijden en misschien grotere groepen." Dat komt de kwaliteit van de opvang niet ten goede, zegt hij.

'Het levert maatschappelijk weinig op' 

Met name werkende ouders met een lager inkomen voelen die negatieve effecten. Zij krijgen een hogere prijsstijging voor hun kiezen. Daarnaast ligt het gevaar op de loer dat kwalitatief goede kinderopvang minder beschikbaar wordt voor deze groep ouders.

Als kinderopvangorganisaties met een winstoogmerk zich door de toenemende vraag met name op de welvarende ouders gaan richten, wordt het lastiger voor ouders met een laag of lager inkomen om van hun diensten gebruik te maken.

Voor de ontwikkeling van kinderen in het algemeen doet het nieuwe stelsel ook weinig. Het plan maakt kinderopvang met name goedkoper voor kinderen uit hogere inkomensklassen. Dat levert maatschappelijk gewoon weinig op, zegt Jongen, want meer kinderopvang is vooral goed voor kinderen uit lagere inkomensklassen. Bij hen kan het leerachterstanden voorkomen.

Dat bijna gratis kinderopvang niet bar veel oplevert op het gebied van arbeidsparticipatie, was al duidelijk, zeggen Jongen en Roeters. "Toen de eerste plannen werden uitgewerkt, zijn we ook al heel kritisch geweest", zegt Roeters van het SCP.

"In de tussentijd hebben we extra de tijd genomen om vanuit meerdere wetenschappelijke disciplines naar het plan te kijken. Maar dan komen we eigenlijk op dezelfde kritische conclusie uit: we verwachten dat het effect van bijna gratis kinderopvang tegenvalt."

Andere keuzes

Uiteindelijk is het aan de politiek en de beleidsmakers om te bepalen of de kinderopvang de investering op deze manier waard is, zegt ze. Er zijn volgens haar andere manieren om dat geld effectiever te besteden, bijvoorbeeld door de eis los te laten dat beide ouders moeten werken en op die manier ook de kinderen van niet-werkende ouders te bereiken.

Ook op het gebied van de ontwikkeling van kinderen is heel veel winst te behalen, zegt ze. "Maar dan moeten er wel andere keuzes worden gemaakt." De planbureaus geven vijf aandachtspunten voor het veranderen van het kinderopvangstelsel die daarbij kunnen helpen.

Aanbevelingen

Zo stellen ze dat er meer winst te behalen valt door in de opvang van kinderen te focussen op hun ontwikkeling dan door een focus op 'meer ouders aan het werk'. Met dat doel in het achterhoofd is het volgens hen niet logisch en weinig effectief om vast te houden aan de eis dat beide ouders werken.

Verder kan het gelijktrekken van de kinderopvangtoeslag voor alle inkomens beter losgelaten worden, moet worden nagedacht over de wisselwerking tussen kinderopvang en ouderschapsverlof en zou er tot slot nagedacht moeten worden over een kader waarbinnen zowel maatschappelijke als commerciële kinderopvangorganisaties moeten werken.

Reactie ministerie: waardevolle bouwstenen

Minister Karien van Gennip van Sociale Zaken en Werkgelegenheid zegt in een persbericht de conclusies van de onderzoekers mee te nemen. "Deze onderzoeken zijn waardevolle bouwstenen voor het ontwerp van het nieuwe kinderopvangstelsel."

Ze wijst erop dat het voornaamste doel van het nieuwe kinderopvangstelsel het afschaffen van de complexe kinderopvangtoeslag is en de invoering van een hoge vergoeding voor werkende ouders.

"De kinderopvang moet veel eenvoudiger, voorspelbaarder en betaalbaarder worden voor ouders en kinderen een kansrijke start geven. Daarom werken we samen met de kinderopvangsector en uitvoerende organisaties hard aan een nieuw stelsel. Dit moeten we zorgvuldig en stapsgewijs doen. De komende tijd zullen we op basis van deze analyses alles tegen elkaar afwegen en besluiten hoe het nieuwe stelsel eruit gaat zien", aldus Van Gennip. 

Het kabinet komt na de zomer met een plan voor de inrichting van het nieuwe stelsel.