Ilans Joodse overgrootvader werd vermoord, de opa van vriend Olof was SS'er: 'We hebben veel gemeen'

Hoe hebben jullie elkaar leren kennen?

Ilan: "We begonnen onze carrière allebei als journalist op de stadsredactie van Haarlems Dagblad. Daar maakten we deel uit van een clubje jonge journalisten dat elkaar opzocht voor een biertje of etentje. Jongens met een grote mond, die precies wisten hoe de journalistiek er volgens hen moest uitzien. Het klikte tussen ons. Op een gegeven moment gingen we zelfs twee portieken van elkaar wonen en belden we elkaar vaak om even een biertje te doen."

Olof: "Ik vond Ilan in het begin een beetje een patjepeeër: een jongen uit Beverwijk met te veel gel in zijn haar en gouden oorringen in. Hij vond mij vooral een kakker, ik kwam uit Bennebroek, wat nu gemeente Bloemendaal is. Ik zag er ook uit als een kakker en praatte zo. Maar we zijn bijna even oud, deden veel dingen samen. En zo kwamen we erachter dat we heel goed door een deur konden samen. We hebben dezelfde humor en zaten in dezelfde levensfase." 

Ilan: "Mijn familieverhaal was al snel bekend. Mensen vragen vaak waar mijn naam vandaan komt, dan vertel ik dat die Israëlisch is en zo kom je al snel op het jodendom en de vraag wat het oorlogsverleden van mijn familie is. Ik vertelde daar ook open over. Mijn overgrootvader is vermoord in Bergen-Belsen, mijn overgrootmoeder zat daar ook. Mijn oma en haar zus zaten tijdens de oorlog ondergedoken en moesten van adres naar adres om veilig te blijven." 

"Tijdens een etentje, toen we het daar weer over hadden, zei Olof: 'Ik moet wat vertellen, ik kom precies uit de andere hoek'. Zijn opa was SS'er en heeft gevochten aan het oostfront, daarna heeft hij zich aangesloten bij de Utrechtse Sicherheitsdienst, waar hij – direct of indirect – betrokken was bij de dood van 23 mensen."

Olof: "Ik heb er nooit een geheim van gemaakt dat mijn opa verschrikkelijke dingen heeft gedaan tijdens de oorlog. Ik heb me daar nooit voor geschaamd: mijn opa overleed 23 jaar voordat ik ben geboren, ik heb op geen enkele manier invloed kunnen hebben op wat hij tijdens de oorlog heeft gedaan. Al is het natuurlijk ook niet iets wat je aan iedereen vertelt. Maar bij deze mensen voelde het goed. Ik heb ook geen seconde gedacht dat Ilan daar boos om zou worden of mij dan nooit meer zou willen zien."

Ilan: "Ik was vooral nieuwsgierig. Het was de eerste keer dat ik echt een gesprek had met iemand van wie de familie fout was geweest. Ik vond dat razend interessant. Hoe zat het? Wat vond hij ervan? Werd er thuis over gesproken? Hoe keken ze daar thuis op terug? Nee, het heeft nooit tussen ons ingestaan. Ik ben het volledig met hem eens: ik kan iemand niet afrekenen op wat zijn opa heeft gedaan."

Sommigen gaan zulke pijnlijke verschillen uit de weg, jullie doken er vol in en schreven er zelfs samen een boek over.

Olof: "Ik heb lang gewikt en gewogen of we dat wel moesten doen. Ik maakte me zorgen om de reacties, als er een boek is dan kan ik niet langer beheersen wie het verhaal van mijn familie wanneer te horen krijgt. Ilan was al eerder om, nadat hij een verhaal had gemaakt over een joodse familie die haar verleden had uitgeplozen. Dat had hem getriggerd om hetzelfde te doen."

"Ik werd overtuigd door een gesprek in een talkshow tussen iemand met mijn achtergrond en een 'Ilan'. Dat was een supermooi gesprek dat me echt raakte. Toen dacht ik: als wij onze verhalen kunnen vervlechten, dan zou dat wel heel mooi zijn. Erfgenamen is nu een paar weken uit en ik heb nog geen enkele negatieve reactie gekregen. Mensen kunnen wel onderscheid maken tussen de daden van grootvader en kleinzoon. Daar ben ik heel blij om."

Ilan: "We spraken af: we gaan dit boek alleen maken als onze vaders willen meewerken. Dat wilden ze. Uiteindelijk heb ik de vader van Olof geïnterviewd, en Olof mijn vader. Dat werden heel mooie gesprekken." 

"De vader van Olof is ook slachtoffer. Hij heeft niets met het gedachtegoed van zijn vader, maar heeft er wel veel last van gehad, zowel in emotionele zin als in praktische zin. Hij was 1 jaar oud toen de oorlog stopte, en allebei zijn ouders werden opgepakt. Zijn vader werd ter dood veroordeeld, dat is later omgezet in levenslang. Hij is in de gevangenis overleden. Zijn moeder moest als straf een paar jaar naar een heropvoedingskamp."

"Olofs vader heeft zijn vader misschien twee keer gezien. Hij ging bij zijn opa en oma wonen in Amsterdam, maar door zijn achternaam – zijn vader was van de categorie écht fout, dat blijkt ook wel uit de doodstraf die hij opgelegd heeft gekregen – werd hij niet toegelaten op de meeste basisscholen. Alleen een katholieke school accepteerde hem. Hij merkte altijd dat mensen hem niet moesten, al kon hij er niets aan doen." 

"Zelfs toen hij in dienst wilde, werd hij tegengewerkt. En toen hij zo'n 20 jaar na de oorlog ging trouwen, werd zijn vrouw op het matje geroepen bij de directie van de PTT, waar ze werkte: dat ze wel wist dat ze daar nooit carrière zou maken als ze met hem zou trouwen."

Olof: "De vader van Ilan is een vrij gesloten man die niet snel iets prijsgeeft, zeker als het over zijn verleden gaat. Toch had ik het gevoel dat ik hem alles kon vragen. Heel persoonlijke details vind ik niet nodig, die zijn voor hemzelf en zijn familie. Maar ik heb hem bijvoorbeeld wel gevraagd of hij nog kwaad is op mensen als mijn opa. Dat is hij, hij neemt het hem heel erg kwalijk. Daar heeft hij natuurlijk alle recht op. Het raakte me meer dan ik had verwacht."

Ilan: "Olofs vader haalde tijdens ons gesprek een doos tevoorschijn waarin de briefjes zaten die zijn vader hem vanuit de gevangenis had gestuurd. Aan de briefjes zag ik dat hij op zijn manier had geprobeerd om er te zijn voor zijn zoon. Het waren teksten als 'Hoe gaat het op school? en: 'Ben je lief voor je moeder?', met daaromheen tekeningetjes van konijnen enzo – hij kon net als zijn zoon heel goed tekenen. Ik vond dat bijzonder om te zien, het was niet te rijmen met de verhalen die ik had gehoord over zijn misdaden. Olofs vader zei: 'Kun je het je voorstellen? Voor mij was het andersom: ik had eerst die vader die lieve briefjes schreef, en hoorde later wat voor vreselijke dingen hij had gedaan.'"

Olof: "Mijn grootvader was een oorlogsmisdadiger, voor wat hij heeft gedaan bestaat geen enkel excuus. Tegelijkertijd was hij mijn grootvader die prachtige tekeningetjes maakte voor mijn vader en vanuit de gevangenis probeerde een liefdevolle vader te zijn. Ik ben ook vader en vind het hartverscheurend dat hij nooit de vader heeft kunnen zijn die hij wilde zijn. Een van de bijzondere kwaliteiten van Ilan is dat hij ook kan zien dat die twee dingen naast elkaar bestonden in één man: de oorlogsmisdadiger en de vader."

Ilan: "Toen ik het boek voor het eerst in handen had, met op de kaft de foto's van mijn oma en overgrootmoeder, en Olofs opa, had het wel iets vreemds. Die twee verhalen bij elkaar, ik dacht aan wat mijn overgrootmoeder en oma daarvan zouden hebben gevonden. Mijn overgrootmoeder wilde niets meer te maken hebben met alles wat Duits is. Als ze naar Israël vloog, dan checkte ze zelfs eerst of het vliegtuig niet over Duitsland vloog."

Hoe kijken jullie naar elkaars familieverhaal?

Ilan: "Onze verhalen botsen natuurlijk. Olofs opa was mede verantwoordelijk voor het systeem dat mijn familie heel veel leed heeft bezorgd. Toch zijn er ook overeenkomsten. In allebei onze families werd er niet gepraat over de oorlog, die was geweest en je moest door, was het idee. Maar niet alleen mijn familie is erdoor beschadigd, ook de vader van Olof is dat."

Olof: "De vader van Ilan heeft het idee dat hij niet is beïnvloed door zijn jeugd, dat hij niet op zijn moeder lijkt en weinig last heeft gehad van haar verleden. Maar mijn gevoel is dat hij er wel degelijk door is gevormd, net als mijn vader dat is. Als je opgroeit met een emotioneel gemankeerde moeder, zoals voor onze vaders het geval was, dan ontkom je daar bijna niet aan."

Ilan: "We zijn voor het boek samen naar Bergen-Belsen geweest, daar kwamen onze verhalen voor ons gevoel het meest bij elkaar. Mijn overgrootvader is daar vermoord, mijn overgrootmoeder heeft er gezeten en Olofs oudtante was er SS-verpleegster. Tijdens datzelfde tripje zijn we op een plek geweest waar Olofs opa deel uitmaakte van een vuurpeloton dat mensen als mijn overgrootvader uit de weg wilde ruimen. Dat was confronterend, voor ons allebei. We hebben allebei een grote mond, maar toen waren we stil."

Olof: "Ik was eerder al eens in Bergen-Belsen geweest, omdat ik voor mijn werk daar in de buurt was. Dan loop je daar en denk je: wat naar wat hier allemaal is gebeurd. Nu hadden we ons verdiept in de geschiedenis, het herinneringscentrum uitgebreid bezocht. En toen liepen we op de plek waar de overgrootvader van Ilan is gestorven en zijn laatste resten ergens in de grond zijn geëindigd. Dat raakte hem, en ook ik vond het enorm aangrijpend."

Beïnvloedt dat jullie vriendschap?

Ilan: "Als dat al zo is, dan heeft het onze vriendschap verdiept, omdat we nog beter begrijpen waar de ander vandaan komt."

Olof: "Onze vriendschap is altijd al heel sterk geweest. Toen we vlak bij elkaar woonden en ik geen relatie had, nodigde Ilans vrouw mij vaak op het laatste moment uit voor het eten. Ik was een soort huisvriend die daar vaak bivakkeerde. We kennen elkaar zo goed dat ik grappen kan maken over joden, en Ilan over mensen die fout waren in de oorlog. Omdat we écht van elkaar weten: de ander is er nooit op uit om ons te kwetsen."

Ilan: "Tegelijkertijd moet je als vrienden pijnlijke gesprekken kunnen voeren. En dan moet de ander ook kunnen zeggen dat vragen of opmerkingen pijn doen."

"Het klinkt heel stichtelijk, maar ik kan iedereen aanraden om eens in gesprek te gaan met iemand met een totaal andere achtergrond, zonder een veroordelend vingertje op te steken. Wij hebben bijvoorbeeld hetzelfde meegekregen: we zijn, net als onze vaders, wars van totalitaire ideologieën, van mensen die zeggen: loop achter mij aan, dan wordt alles beter. Ik denk dat we daarom allebei journalist zijn geworden. We willen zelf vragen stellen, feiten boven tafel krijgen, onderzoek doen. We hebben dezelfde lessen getrokken uit totaal andere achtergronden."

Tegenstellingen in relaties

Ben jij een 'wappie' en is je vader 'woke'? Ben jij gelovig en is je beste vriend atheïst? Of stem jij PVV en je partner GroenLinks? En beïnvloedt dat verschil jullie relatie niet negatief? Voor deze rubriek zijn we op zoek naar mensen die willen vertellen over de tegenstellingen in hun relaties en hoe ze die geen wig tussen hen laten drijven. 

Willen jullie allebei meewerken aan deze rubriek? Mail dan jullie gegevens en in het kort jullie verhaal naar weekendmagazine@rtl.nl.

Klik hier voor meer Lifestyle