Hoe de oorlog in Oekraïne ons allemaal raakt: 'Veiligheid is een illusie'

1. We weten weer wat schaarste is

Wat doe je eigenlijk als er geen geld is om je huis op te warmen? Het is een vraag waarvoor we in Nederland tot voor kort generaties terug moesten gaan. Maar door de oorlog een vraag die weer hardop gesteld werd toen de energierekening voor veel mensen de lucht in schoot.

Dan de inflatie. Die steeg weliswaar al voor de oorlog, vanwege de naweeën van de coronapandemie, maar ging vervolgens door het dak. De prijzen voor voedsel, kleding, gas, steenkool en andere grondstoffen stegen snel, wat met name huishoudens met een kleinere beurs hard raakt. "Een groot deel van Nederland heeft weer moeten leren om hun uitgavenpatroon aan te passen", zegt Marieke Blom, hoofdeconoom van ING. "Lagere inkomens worden daarbij zwaarder geraakt, omdat zij een groter deel van hun inkomen kwijt zijn aan vaste lasten."

Om die inflatie te beteugelen en de koopkracht van mensen te repareren, strooide de overheid met maatregelen en tegemoetkomingen zoals de energietoeslag, het energieprijsplafond en verlaging van de btw. Het minimumloon steeg (met ruim 10 procent), net als de uitkeringen die daaraan zijn gekoppeld, zoals de AOW, WW en Ziektewet.

Ook de rente steeg. Om de inflatie te bestrijden, grepen centrale banken in met rentesprongen die niemand had voorzien. Sindsdien levert sparen weer wat op, maar werd geld lenen een stuk duurder. Zo steeg de hypotheekrente hard, wat de huizenprijzen voor het eerst in lange tijd weer deed dalen. Blom: "Zo'n rentesprong hadden we zonder de oorlog nooit gezien. En dat beïnvloedt het gedrag van mensen. Ze lenen minder en zien hun maandlasten stijgen. Dus worden huizen minder duur, stellen ze die extra verbouwing uit, of houden soms de hand op de knip. Dat zie je in sommige sectoren terug in de consumptie."

2. Ook onze eigen veiligheid staat op het spel

"Hersendood." Zo noemde de Franse president de NAVO in november 2019. Maar Poetins oorlog heeft het militaire bondgenootschap nieuw leven in geblazen. Zweden sluit zich na 200 jaar neutraliteit aan, Finland na bijna tachtig jaar. Er wordt - zelfs door Duitsland - weer stevig geïnvesteerd in Defensie. De centrale gedachte daarbij is duidelijk: niemand is veilig.

"Europa leefde vele tientallen jaren in de illusie dat veiligheid hier misschien vanzelfsprekend is, vergetend dat Europa eigenlijk helemaal niet beschermd is tegen landen als Rusland", zegt de Oekraïense filosoof Volodimir Jermolenko. "Daarom zien we dat Europa totaal onvoorbereid is op deze oorlog. Qua militaire uitgaven, maar ook in het denken over veiligheid. Maar als Oekraïne valt, groeit het zelfvertrouwen van Rusland en gaat het rechtstreeks de confrontatie aan met NAVO-landen."

Wat betreft Nederland heeft Jermolenko de hoop dat de tragedie van vlucht MH17 de manier van kijken naar zijn land heeft veranderd. "De passagiers van dit vliegtuig zijn vermoord door Russische criminelen die de oorlog vanuit het niets en zonder reden zijn begonnen in 2014. Ik hoop dat dit als een soort teken wordt gezien dat we, in zekere zin, allemaal in hetzelfde schuitje zitten."

3. Samenwerken geeft geen garanties

Als we iets hebben geleerd van de oorlog, is dat de economische samenwerking met de Russen - en dan vooral het kopen olie en gas - geen garantie is gebleken voor vrede en welvaart. Sterker nog: het is eerder een middel gebleken waarmee landen worden afgeperst. Denk aan Duitsland, dat zo afhankelijk was geraakt van Russisch gas, dat het dichtdraaien van die toevoer direct zorgde voor serieuze problemen zoals tekorten en hoge prijzen.

Maar internationaal samenwerken leidt alleen tot voordelen, als niet in een van de twee landen een klein clubje machtshebbers alles voor zichzelf houdt, zegt de Russische politicoloog Ekaterina Schulmann. "Deze theorie is gebaseerd op de veronderstelling dat beide kanten profiteren. Maar in het geval van Rusland is sprake van een monopolie en kleptocratie (een regering van dieven - red.). Dan is het altijd gevaarlijk dat zo'n kleine groep mensen te egoïstisch wordt, waanbeelden ontwikkelt zoals het heropbouwen van de Sovjet-Unie, of met een leger een buurland binnenvalt."

Schulmann, die eerder nog voor het Russische parlement werkte en les gaf aan twee prestigieuze universiteiten in Moskou, is inmiddels zelf door de regering-Poetin als 'buitenlands agent' bestempeld. Een bekende methode om critici het zwijgen op te leggen.

"Rusland dacht dat het zo onmisbaar was geworden voor het Westen, dat het westerse landen de wil op kon leggen. Andersom verwachtte het Westen dat economische samenwerking Rusland zou dwingen tot meer democratie. Maar dat is geen rationele aanname gebleken", zegt Schulmann, die op een dag weer naar Rusland hoopt terug te kunnen keren.

4. We kicken versneld af van Russische olie en gas

In een poging om Poetin in de portemonnee te raken en de politieke elite in Rusland en Belarus een zware prijs te laten betalen, hebben Nederland en andere westerse landen een reeks sancties ingesteld tegen Rusland. Maar daar staan zij relatief gezien alleen in. Invloedrijke als China, India, Israël, Brazilië, Mexico, de Verenigde Arabische Emiraten, en dus China steunen die sancties niet. En dus kan Rusland gewoon handel blijven drijven met het grootste deel van de wereld.

Volgens filosoof Jermolenko moet Europa de situatie aangrijpen als een kans om van het Russische gas af te komen. "Voor Nederland is het, voor zover ik kan zien, ook een gunstige situatie omdat het meer eigen gas kan verkopen aan Europa, aan Duitsland en anderen. Maar ik denk dat we op de lange termijn echt in de richting van hernieuwbare energie gaan. En Europa kan sneller zijn in zijn revolutie omdat Duitsland zo afhankelijk was van het Russische gas en olie."

Die energietransitie heeft gevolgen voor bedrijven in Nederland. Zij moeten opnieuw kijken naar hun manier van produceren: kan dat nog wel op de huidige manier? Of moeten sommige bedrijven afschalen en misschien mensen ontslaan? "Maar wat we geleerd hebben, is dat bedrijven heel wendbaar zijn", zegt econoom Blom. "De oorlog is een katalysator van wat toch wel moest gebeuren, zoals energie besparen of hernieuwbare energie gebruiken. Die dingen zien we nu versneld in beweging komen."

5. Onze toekomst is zeer onzeker

De uitkomst van de oorlog is nog ongewis. De komende maanden worden cruciaal, verwachten militair analisten, nu de munitie aan beide kanten opraakt en zowel Rusland als Oekraine nog één keer een grote klap wil uitdelen.

"Deze gebeurtenissen op het slagveld zullen onze toekomst bepalen", zegt politicoloog Schulmann. "Op dit moment lijkt het onwaarschijnlijk dat Rusland sterker uit deze strijd zal komen. Maar hoe zwak? Dat is de vraag. Waar ik alleen maar op kan hopen als Russische staatsburger is een zo snel mogelijk einde aan al deze bloedvergieten en herstel van de beschaving."

Daarbij is ook onzeker of bestaande structuren overeind blijven, zegt Jermolenko. "Het is niet duidelijk dat bijvoorbeeld de Verenigde Naties het komende decennium zullen overleven. We kunnen een situatie meemaken waarin Rusland en enkele andere landen besluiten om een alternatief op te richten. En de regels nog meer negeren als ze al doen."

Hij verwacht dat als Rusland de oorlog met Oekraïne wint, Poetin zoveel zelfvertrouwen krijgt dat hij ook NAVO-landen zal gaan aanvallen. "Dus hoe duur en moeilijk de steun voor Oekraïne ook is, het ontbreken van deze steun zal veel duurder zijn in termen van veiligheid en mensenlevens."